kendisi islâmî itikat konusunda sonuna kadar haklı. her ne kadar kur'an'da savaş hukukuyla ilgili yazılanları net hatırlamasam da islâm'ın yayılma ve halifeliğin genişleme tarihine acizane bir miktar hakim olduğumu düşünerek, pratikte yazılanın doğru olduğunu kabûl etmeliyim. hattâ sadece araplar değil (bunu türkiye'deki bir takım ulusalcı kesimin "kaka araplar"ına parmak basmak üzere söylüyorum), türkler de bu sebeple sayısız katliama imza atmışlardır (bunların en başarılı tasvirlerini gazi zahireddin muhafazid babur, meşhur vakayi'sinde verir. kafir afganlar'ın katledilişleri ve kellelerinden kule yapılması çok kereler normal bir prosedür olarak anılır).

kısacası evet, islâmî hüküm (kur'an'da böyle değilse bile) pratikte böyle olagelmiştir. fakat bu durumu türkler'in müslüman oluşuna bağlamak tarihî açıdan biraz yanlış oluyor. şöyle ki bu başlığa yazdığımız ilk giride de bahsetmiştik, halifeliğin istilâ ve işgâl ettiği bölgelerde yerleşik bir türk unsur bulunmuyordu, varsa da bunların sayısı çok azdı. dolayısıyla, kılıç zoruyla müslüman edilebilecek tayfa burada ikâmet etmiyordu, burada yaşayanlar türkler'in hakimiyetindeki başka etnisitelerdi (çoğunlukla farsî ve iranî, soğdlar gibi). bunların da bir kısmı zaten müslümandı (türk tüccarlar islâmı ilk kabul edenlerdendir, zira müslüman olmak arap topraklarında ticareti fena hâlde kolaylaştırıyordu ve arap toprakları da baharat yolu gibi korkunç ticaret yollarına sahipti). müslüman olmayanların da önemli bir kısmı katledilmekle beraber, hepsi katledilmedi (bu pratik de böyledir, çok ekstrem örnekler dışında (nişapur'un moğollar tarafından haritadan silinmesi gibi) bir şehrin halkı topyekun katledilemez.

her neyse konumuz soğdlar olmaktan çıkıp türkler'in kılıç zoruyla müslüman olup olmadıklarına geldiği için bu mevzuyu biraz yarım bırakıyorum, ilgi/soru olursa o konuda daha sonra konuşabiliriz.

türkler'in kılıç zoruyla müslüman olmasına pek imkân yoktu zira:

1. araplar hiçbir zaman türkler'in direkt ikâmet ettiği topraklara giremediler.

2. dönemin klâgib türk hayat tarzı (uygurlar gibileri müstesna) bu insanlara sonsuz bir hareket serbestisi tanıyordu. bu açıdan bu insanlar eğer kılıç zoruyla karşılaşsalardı bile basıp gidebilirlerdi.

3. müslüman olan türkler'le diğerleri yer yer karşı karşıya gelmişlerdi fakat bunların "dini yaymak adına" olduğu biraz şüphelidir, keza müslüman olan türkler'in diğerlerine ya da diğerlerinin müslüman olan türkler'e karşı giriştikleri bir katliam herhangi bir kayıtta yer almıyor. zaten bunu yapmak reelpolitik açıdan saçma olurdu.

"türkler nasıl müslüman oldu?" sorusuna gelecek olursak, yine ilk iletide kısaca geçmiştim, ilk müslüman olan türkler itil bulgarları'ydı ve bu adamlar çok güçlü olan hazarlar'a karşı kendilerine güçlü bir müttefik arayışı içerisindeydiler. sonuç olarak tamamen pragmatik bir şekilde kendileri elçi göndererek islâm'a geçtiler (ha bu, bu adamlar samimi müslümanlar değildiler demek değil. hattâ ibn fadlan'ın seyahatnâmesini okuyacak olursanız, itil hükümdarının kale yaptırmak için halife'den para istemekteki asıl maksadıyla ilgili kısmı gördüğünüzde epey şaşıracaksınız). onlar dışında tüccarlar'ın ne maksatla islâm'a geçtiğinden daha evvel bahsetmiştik. uzun lafın kısası, türkler'in islâm'a geçişinde iki temel motiv vardı:

1. siyasî/askerî kazanım (çok güçlü bir devleti müttefik olarak yanınıza çekiyorsunuz, gayet net). itil bulgarları, selçuklular bu şekilde müslüman olmuşlardır.

2. ekonomik kazanım (araplar çok zengin ticaret yollarını ellerinde tutuyorlardı ve arap tüccarlar dünyanın hemen her yerine gidiyorlardı afrika'daki komor adalarından tutun hindistan ve endonezya'ya (buralarda islâm bu yolla yayılmıştır), hattâ güney amerika'ya kadar (tabii bunu yapanlar endülüs-mağrib müslümanlarıydı ve ana otoriteden epey kopuklardı ama nihayetinde halifelikle yüz göz olur vaziyetteydiler). dolayısıyla araplar'la ve arap topraklarında ticaret yapmak büyük bir ayrıcalıktı ve müslüman olmanız hâlinde vermekten kurtulacağınız "haraç" sizin kârınızın katlanması anldıbına geliyordu). tüccarlar ve genel manada vergilerden kurtulmak isteyen yerleşik şehir halkı bu şekilde müslüman olmuştur.

yani bu şartların herhangi biri ya da ikisi birden sağlandığı durumlarda, türkler islâm'a geçmişlerdir parça parça.