Merhaba arkadaşlar,
Biraz uzun ama okumaya değer

Bu yazı dizimizin sonlarına yaklaşırken, önemli iki mantık hatasına daha değinmek istiyoruz. Bunlar da yine günlük yaşantımızda sıklıkla karşılaştığımız mantık hataları ve özellikle bu ikisi, çok daha geniş bir alanda kullanılabilen, çok etkili mantık hataları. Bu yüzden bunları bilmek, hayatınızın pek çok alanında mantık hatalarını ortaya çıkarmanıza yarayacaktır. Hemen konuya girelim:

 

1) Spotlight / Spot Işığı

 

Mantık hatasının isminden de anlaşılacağı gibi, spot ışıklarını üzerine çeken konular üzerinden yapılan mantık hatalarına verilen isimdir. 

 

Bildiğiniz gibi medyada bazı konular, diğerlerinden çok daha fazla rağbet görürler. Ayrıca medya çoğunlukla kontrol edilebilir bir bilgi aktarım kaynağı olduğu için, bu gücü elinde bulunduranlar "spot ışıklarını" istedikleri gibi ayarlayabilirler. Böylece kıyaslı değeri çok daha yüksek bir haber, sırf birileri istiyor diye göze batmadan ortadan kaldırılabilir. Veya önemli bir haber, spot ışıklarının başka yöne çevrilmesiyle unutturulabilir. Ama daha tehlikelisi, spot ışıkları yalan haberler üzerine tutularak halk bu yöne çekilebilir. işte burada, mantık hataları doğmaya başlar. Genel formları şu şekildedir:

 

Q Kalitesi'ne sahip X Konusu, medyada geniş ilgi görmektedir.
Dolayısıyla tüm X'ler Q Kalitesi'ne sahiptir.
 

Bu durum, ne yazık ki bilim konularına da bulaşmaktadır ve bir toplumun bilime olan yatkınlığını kökünden etkilemektedir. Örneğin Evrimsel Biyoloji konusu, hükümetin konuya olan zıtlığından dolayı baskılanmakta ve ülkenin bilim kurumları bile diledikleri bilimsel haberleri yapamamaktadırlar. Dolayısıyla yapay bir gündem oluşturulmaktadır. Evrim Kuramı'na karşıymış gibi gelen haberler rağbet görmekte ve bunlar cahil ve konudan uzak kişiler tarafından kaynak olarak kullanılmaktadır. işte mantık hatası, burada doğar. Bu mantık hatası içerisinde Aceleci Genelleme ve Önyargılı Örnek mantık hataları da bulunur. 

 

Örnekler üzerinden gidelim:

 

Seray: "Asla New York'a gitmek istemiyorum. Tamamen beton ve kirlilikten oluşuyor."

Sam: "Şehrin tümü öyle değil."

Seray: "Eminim ki öyle. Ne zaman haberleri izleyecek olsam hep betondan gökdelenler ve bir dolu kirlilik gösteriliyor."

Sam: "Elbette ki bu haberlerin gösterdiği ancak New York Şehri'nde bundan çok daha fazlası var. O şehrin sadece küçük bir kısmı. Ama en çok ilgiyi o kısmı çekiyor."

 

Burada görüldüğü gibi, bir şehir, haberlerdeki görüntüsünden yola çıkılarak yargılanmaktadır. Ne var ki haberler, çoğu zaman sadece meşhur, popüler ve ilgi çekecek olanları gösterir, her şeyi değil.

 

Bir tane de kendi konumuzdan örnek:

 

"TRT'nin haberini gördünüz mü? Sölekant türü balıkların Evrim Kuramı'nı çürüttüğü söyleniyor. Öyleyse Evrim Kuramı çürümüş olmalı."
Halbuki sölekantlar, Evrim için çok değerli bulgulardır ve resmin ekgib parçalarını çok güzel bir şekilde tamamlarlar. Ancak TRT, en azından 2011 yılı itibariyle bilim düşmanı bir hükümete ait bir kanal olduğu için, konuları çarpıtarak vermektedir. Bu bilgiler kaynak olarak kullanıldığında ise mantık hatası oluşur.

 

2) Straw-Man / Korkuluk

 

Bu mantık hatası da, tartışma sırasında taraflardan birinin iddia üretemeyecek kapasitede olması veya bu konuma düşürülmesi sonucunda, iddialarını destekleyecek argümanlar üretmek yerine karşısındakinin argümanlarını olumsuzlamaya çalışarak işin içinden kolay sıyrılmaya çalışması durumunda görülen mantık hatasıdır. Temel formu şu şekildedir:

 

A Kişisi, bir konu karşısında X Tutumu'ndadır.
B Kişisi, aynı konu karşısında X Tutumu'nun çarpık bir versiyonu olan Y Tutumu'ndadır.
B Kişisi, Y Tutumu'na saldırı ve çürütür. 
Dolayısıyla X Tutumu yanlışlanmıştır/çürütülmüştür.
Bu mantık hatasını görmek de kimi zaman güç olabilir; ancak iyi incelendiğinde kolayca anlaşılabilecektir. Bu mantık hatası, doğru kullanıldığı zaman karşı tarafı çok basit bir şekilde etkisiz hale getirebilir, dolayısıyla iyi bir tartışmacının çok dikkat etmesi gereken bir mantık hatasıdır. Çünkü Y Tutumu, asıl konu olan X Tutumu'na ne kadar benzermiş gibi lanse edilirse, X Tutumu'na sahip olan A Kişisi'nin dikkati o kadar kolay dağılacak ve o kadar kolay pes edecektir. 

 

Örnekler üzerinden gidecek olursak:

 

Prof. Aksel: "Üniversite yıllık bütçemizi 20.000 TL kıstı."

Prof. Albayrak: "Ne yapacağız peki?"

Prof. Bayka: "Sanırım asistanlardan birini işten çıkaracağız, sorunu bu çözecektir."

Prof. Aksel: "Bunun yerine bence planladığımız zamları kısabiliriz."

Prof. Bayka: "Neden bize kan kaybettirmek istediğini anlamıyorum Prof. Aksel."

 

Belki de mantık hatasını ilk seferde görmeniz zor olabilecektir. Ve hatta belki Prof. Bayka'ya şu anda katılıyorsunuz bile (etik konular bir yana). Ancak bu bir mantık hatasıdır. Çünkü Prof. Bayka, Prof. Aksel'in iddiasının neden uygulanmaması gerektiğini açıklamak yerine, kendisine bir "korkuluk" yaratmaktadır ve Prof. Aksel'in iddiasının kendilerinde "kan kaybına sebep olacağı" iddiasını ileri sürerek, bunun mantıksızlığını ispatlamayı hedeflemektedir. işte bu yüzden bu mantık hatasına Korkuluk denir, çünkü doğrudan bir fikri yıkmak, onun çarpıtılmış bir benzerini yaratıp onu yıkmaktan çok daha zordur. 

 

Bir daha deneyelim:

 

Nilay: "Bence gardroplarımızı temizlemeliyiz. Baya bir karışık içleri."

Kerem: "Daha geçen sene yaptık bu işi, her gün temizlemek zorunda mıyız?"

Nilay: "Ben her gün temizleyelim demiyorum. Dolabındaki saçmalıkları sonsuza kadar saklamak isteyen sensin."

 

Bilmiyoruz yine ilk seferde mantık hatasını görebildiniz mi ama bu defa biraz daha kolay olmuş olabilir. Nilay, Kerem'in sorusuna cevap vermek yerine, onun yaptığı işi saçmalık olarak değerlendirip bir korkuluk yaratmakta ve ona saldırmaktadır.

 

Umarız açıklayıcı ve net olabilmişizdir.

 

Saygılarımızla.