özet geç diye yalvaracaksın 2

t.c. din kültürü ve ahlak bilgisi dersi öğretim programında musevilik

yahudilik'te ahiret inancı tarihi bir gelişme izlemiştir. tevrat'ın bazı bölümlerinde ahiret inancına dair ipuçları bulunmaktadır. bazı dinler tarihçilerine göre, yeniden dirilme ile ilgili metinler günümüze kadar ulaşmadığı için yahudiler bu tür inançları babil sürgünü sırasında i̇ran'dan almışlardır.
babil sürgünü öncesi yahudilik'te iyi, kötü, ölen bütün insanlar "şeol" adı verilen bir yere gidecekler, orada üzüntülü bir şekilde varlıklarını sürdürecekler, ruhları da mezarda kalacaktır. yahudilik'te ahiret inancı konusunda, daha sonraki dönemlerde birtakım gelişmeler olmuş, yeniden dirilme, yargılanma, sonsuz yaşam, cennet, cehennem gibi inançlar ortaya çıkmıştır. yahudilik'teki cennet (gan eden), cehennem (geinam), hüküm günü vb. ilgili emirleri talmud açıklamıştır. yahudilerin, müslümanlık ve hıristiyanlık'ta olduğu gibi belli başlı iman esaslarına kavuşmaları filozof rabbi moşe ben maymon (maymonides, 1135-1204)'le mümkün olabilmiştir. o'nun meydana getirdiği günümüze ulaşan 13 maddelik i̇nanç esasları şudur;
tanrı var olan her şeyi yaratıcısıdır.
tanrı birdir.
tanrının bedeni yoktur, hiçbir şekilde tasvir edilemez.
tanrının başlangıcı ve sonu yoktur.
yalnız tanrı'ya dua edilmelidir.
peygamberlerin bütün sözleri doğrudur.
musa, bütün peygamberlerin en büyüğüdür.
elimizdeki tora, tanrı tarafından musa'ya verilen ve günümüze kadar değiştirilmeden gelen kitabın aynıdır.
dinimiz ilahî bir dindir.
tanrı, insanların bütün hareket ve düşüncelerini bilir.
tanrı, emirlerine uyanları mükafatlandırır, uymayanları eğer tövbe etmezlerse cezalandırır.
tanrı gecikmiş olsa da mesih'i gönderecektir.
ruhumuz ölümsüzdür. tanrı dilediğinde ölüleri diriltecektir.
yahudiler ibadetlerini sinagoglarda (bet kneset) yaparlar. sinagoglar'da rulo halinde el yazması tevrat tomarlarının konulduğu, ehal hakodeş adı verilen, doğu'ya mizrah yönelik kutsal bir bölme vardır. sinagoglarda yedi kollu şamdan (menora) da bulunur. bundan ayrı olarak kral davud'un mührü kabul edilen iki üçgenden meydana gelmiş magen david denilen altı köşeli bir yıldız da vardır.
yahudiler sinagoglarda tevrat'tan bazı parçaları sesli bir şeklide okurken bazı bölümler ise sessiz okunur. tevrat rulolarının kılıfından çıkarılarak hazan tarafından okunması, ibadetin en önemli anıdır. yahudilkte sinagog dışında evlerde de ibadet edilebilir ancak cemaat ile ibadet daha makbul sayılır.
musevi evlerinin giriş kapılarının ve tuvalet banyo hariç her kapısının sağ pervazında "mezuza" denilen, rulo haline getirilmiş tevrat'tan cümlelerinin yazılı olduğu kutucuklar çakılıdır. eve giriş çıkışta yahudiler bu kutucuğa dokunarak parmaklarını öperler. i̇badet, doğu yönüne yönelerek yapılır. başa kipa, adı verilen takke takılır, erkekler her sabah sırtlarına beyaz renkte ve mavi çizgileri olan dua şalı talet giyerler. kadınların ibadete katılma mecburiyeti yoktur, ancak başları örtülü olarak ibadete katılabilirler.
yahudi dininde ibadet esasını ilâhiler oluşturur. i̇badet sırasında okunan bazı kalıplaşmış dua ve ilâhiler vardır. dua, dindar yahudinin yaşamında önemli bir yer işgal eder. yahudilikte ibadet günlük ve haftalık olmak üzere ikiye ayrılır. günlük ibadet sabah, öğle ve akşam yapılır. haftalık ibadet ise cumartesi (şabat, yom haşabat) günü havra (sinagog)'da yapılır.
yahudiler sabah ayininde bir dua şalı (talet) kuşanırlar. bayram ve cumartesi günleri dışında sabah ayininde, sol pazu (solaklar sağ pazuya) ile alına içinde tora'dan bölümlerin bulunduğu küçük kutucukların takılı olduğu birer dua kayışı tefilin bağlanır. dualar ayakta, oturarak vücudu sallayarak ve bazen öne hafifçe eğilerek okunur. toplu dualar 13 yaşına girmiş en az 10 erkeğin (minyan) iştirakiyle yapılır.
cumartesi ibadeti, cuma akşamı güneşin batmasıyla başlar, cumartesi akşamı güneşim batışından sonra sona erer. bu ibadet sinagogtayapılır. bu maksatla cumartesi günü ateş yakmak, çalışmak, taşıt kullanmak vb. yasaktır.
musevîlik'te tanrının adını telaffuz etmek günah sayıldığından yhwh ismi yerine elohim, şaday, adonay gibi isimler kullanılır hatta bunların da yerine haşem yani "i̇sim" kullanılır. yehova musevîlerin millî ve hâkim bir tanrısı'dır. i̇nsan da o'nun kulu durumundadır. i̇nançlarına göre yehova sadece i̇srâiloğulları'na şefaat eden, kıskanç bir tanrı'dır. i̇srâiloğulları yabancı bir ülkede de o'nun tarafından korunacaktır. o, i̇brahim, i̇shak ve yakub'un tanrısı'dır.
ayr

yahudilik ve diğer dinler

hıristiyanlık ve yahudilik
ana madde: hıristiyanlık ve yahudilik
ayrıca bakınız: judeo-hıristiyan, hıristiyanlık ve antisemitizm, yahudilikte i̇sa'ya bakış, i̇sa'nın kültürel ve tarihi geçmişi ve hıristiyan-yahudi uzlaşısı
tarihçiler ve teologlar bazı hıristiyan gruplar ile yahudi halkı arasındaki değişen ilişkiyi düzenli olarak gözden geçirmektedir; hıristiyan-yahudi uzlaşısı başlıklı makale güncel meselelerden birini ele almaktadır.
i̇slam ve yahudilik
ana madde: i̇slam ve yahudilik
ayrıca bakınız: müslümanların hakimiyeti altındaki yahudilerin tarihi ve i̇slam ve antisemitizm
i̇slam ve yahudilik arasında karmaşık bir ilişki bulunmaktadır. geleneksel olarak, i̇slam topraklarında zımmi statüsünde yaşayan yahudilerin dinlerini uygulamalarına ve kendi iç meselelerini yönetmelerine, çeşitli koşullar çerçevesinde izin veriliyordu.[48] müslümanlara cizye (her özgür yetişkin gayrımüslüm erkekten alınan vergi) ödemek zorundaydılar.[48] i̇slami yönetim altında, zımmiler düşük bir statüye sahiptiler. silah taşımalarının ve müslümanları ilgilendiren davalarda şahitlik etmelerinin yasaklanması gibi çok sayıda sosyal ve yasal engelleri vardı.[49] ancak bu engellerin büyük bölümü sembolikti. en onur kırıcı olanı ise, kuran'a ya da hadislere dayanmayan ancak ortaçağ başlarında bağdat'ta ortaya çıkan ve son derece düzensiz bir şekilde uygulanan ayırt edici kıyafet giyme zorunluluğuydu.[50] yahudiler dinleri yüzünden öldürülme ya da sürülme veya zorla din değiştirmeleri yönünde baskı ile nadiren karşılaşmışlar, çoğunlukla da ikamet ve meslek tercihlerinde serbest olmuşlardır.[51] nitekim, emeviler ve abbasilerin yönetimi altında 712-1066 yılları arası dönem i̇spanya'daki yahudi kültürünün altın çağı olarak adlandırılır. yahudilere yönelik katliamların en önemli örneklerinden biri, 12. yüzyıl endülüs'ünde muvahhid hanedanının hükümdarları tarafından yahudilerin öldürülmesi ya da din değiştirmeye zorlanmasıdır.[52] i̇kamet ettikleri yeri seçme özgürlüklerinin ellerinden alındığı örneklerin başında ise, yahudilerin 15. yüzyıldan başlayarak, özellikle de 19. yüzyıl başlarından itibaren fas'ta mellah adı verilen duvarlarla çevirili mahallelerde yaşamaya zorlanmasıdır.[53]
hizbullah ve hamas gibi arap-i̇slami hareketlerin propragandasında, i̇ran i̇slam cumhuriyeti'nin çeşitli kurumları tarafından yapılan çeşitli açıklamalarda ve refah partisi'ne yakın gazete ve diğer yayınlarda standart antisemitik temalar yaygın olarak kullanılmaktadır.[54]
yahudiliği içine alan sinkretik hareketler
yahudilikten unsurları diğer dinlerinkilerle birleştiren bazı örgütlenmeler de bulunmaktadır. bunların en tanınmışı, çoğunlukla yahudi olmayanların yanı sıra bazı etnik yahudilerin de üyeleri arasında bulunduğu, yahudileri hıristiyanlığa çekmek amacıyla başlatılan, mesihçi yahudilik adlı hıristiyan hareketidir. mesihçi yahudilik, tarihi olarak neredeyse tamamen i̇sa'nın ikinci defa gelmesi için yahudilerin i̇sa'yı mesih olarak kabul etmesi gerektiği inancını savunan hıristiyan evanjelist örgütler tarafından maddi olarak desteklenmiştir. bu gruplar, tipik olarak hıristiyan teolojisini ve kristoloji'yi yahudi dini uygulamalarından oluşan ince bir cila ile bir araya getirirler. bu gruplar arasından en tartışmalı olanı, abd'nin büyük şehirlerinde sayısız misyonerlik kampanyaları ile etnik yahudileri aktif şekilde hıristiyanlığa çekmeye çalışan, i̇sa için yahudiler'dir.
sinkretizmin diğer örnekleri arasında, mesihçi yahudilik gibi, pagan veya vika inançlarını yahudiliğin bazı uygulamaları ile bir araya getiren gevşek örgütlenmiş az sayıda yahudinin oluşturduğu judeo-paganlar da vardır. bir diğer gevşek örgütlü grup olan yahudi budistler ise, inançlarında asya ruhaniliğine de yer verirler; bazı yenilenmeci yahudiler ise rahatça ve açık bir şekilde budizm, sufizm, kızılderili dini ve diğer dinlerden de unsurları almaktadır.
yahudilikteki mistik kabbala uygulaması, kabbala merkezi'nin temsil ettiği bir hareket doğurmuştur. merkezde, çeşitli dinlerden öğretmenler g

tarihte yahudi gruplaşmaları (1700 yılına kadar)
milattan sonra 1. yüzyıl civarında, aralarında farisiler, sadukiler, zealotlar, esseniler, yazıcılar ve hıristiyanların da bulunduğu çok sayıda küçük yahudi mezhebi bulunuyordu. i̇kinci tapınak'ın m.s. 70 yılında yıkılmasının ardından bu mezhepler de yok olmuştur. hıristiyanlık, yahudilikten kopup ayrı bir din haline gelerek varlığını sürdürdü; ferisiler ise rabinik yahudilik (günümüzde kısaca "yahudilik") şeklinde ayakta kalmıştır. saddukiler, neviim ve ketuvim'in vahyolunduğunu reddederek tek vahyolunmuş kitap olarak addettikleri tora'ya dönmüşlerdir. sonuç olarak, ferisilerin inanç sisteminin (modern yahudiliğin temelini oluşturan) bazı temel özellikleri saddukilerden de kabul görmemiştir.
sadece tora'yı esas alan saddukiler gibi, 8. ve 9. yüzyıllarda bazı yahudiler mişna'da kayda geçen (ve daha sonra her iki talmud ile hahamlar tarafından geliştirilen) sözlü yasa'nın otoritesini ve vahyolunduğunu reddetmiş, bunun yerine sadece tanah'ı esas almışlardır. bu gruplar kısa sürede, rabinik geleneklerden ayrılan kendi sözlü geleneklerini oluşturmuş, sonunda da karaim mezhebini kurmuşlardır. günümüzde hâlen az sayıda karay varlığını sürdürmekte, bunların büyük bölümü de i̇srail'de yaşamaktadır. rabinik yahudiler ve karay yahudileri birbirlerinin yahudi olduğunu kabul etmekle birlikte, öteki inancın kusurlu olduğunu savunmaktadır.
zaman içinde, yahudiler farklı etnik gruplara bölünmüşlerdir; diğerlerinin yanı sıra, aşkenaz yahudiler (orta ve doğu avrupalı), sefarad yahudileri (i̇spanya, portekiz ve kuzey afrika'dan), etiyopya'dan beta israel ve arap yarımadası'nın güney ucundan yemen yahudileri. bu kültürel bir ayrım olup herhangi bir doktrinel anlaşmazlığa dayanmamaktadır, ancak aradaki mesafe uygulama ve dualarda küçük farklılıklara yol açmıştır.
baskılar
ana madde: yahudilere yönelik baskılar, antisemitizm ve antisemitizmin tarihi
antisemitizm (yahudi düşmanlığı), ortaçağ'da ortaya çıkmış, kendini, baskılar, pogromlar, din değiştirmeye zorlama, sürülmeler, sosyal kısıtlamalar ve gettolara kapatma şeklinde göstermiştir.
bu niteliksel olarak, antik çağlarda yahudilere yönelik baskılardan farklı olmuştur. antik çağdaki baskı siyasi sebeplere dayanıyor, yahudiler başka herhangi bir etnik gruptan farklı bir muameleye tabi tutulmuyorlardı. kiliselerin yükselişi ile birlikte, yahudilere yönelik saldırıların daha ziyade özellikle hıristiyanlığın yahudilere ve yahudiliğe bakışından kaynaklanan teolojik değerlendirmelerden destek almaya başlamıştır.[47]
hasidizm
ana madde: hasidik yahudilik
hasidik yahudilik, baal şem tov (veya besht) olarak da tanınan yisroel ben eliezer (1700-1760) tarafından kurulmuştur. kökenleri, yahudi halkının baskıya uğradığı, avrupalı yahudilerin kendi içlerine dönerek talmud çalışmalarına odaklandığı bir döneme dayanır; çoğu kişi, yahudi yaşdıbının birçok ifadesinin gereğinden fazla "akademik" hale geldiğini ve ruhaniyet ile neşe üzerinde hiç durmadığını hissediyordu. müritleri birçok takipçi çekerek avrupa'nın her yerinde sayısız hasidik tarikatlar kurmuşlardır. hasidik yahudilik zaman içinde avrupa'daki birçok yahudinin yaşam biçimi haline gelmiş, 1880'li yıllardaki yahudi göç dalgaları, bu akımı amerika birleşik devletleri'ne de taşımıştır.
başlarda, hasidik olan ve olmayan yahudiler arasında ciddi bir hizipleşme yaşanmıştır. avrupalı yahudilerden hasidik hareketi reddedenleri mitnagdim ("karşıtlar/reddiyeciler") olarak adlandırıyordu. hasidik yahudiliğin reddedilmesinin sebepleri arasında, hasidik ibadetin aşırı yoğun olması, liderlerine geleneklerin dışında yanılmazlık ve mucize yaratma özelliklerini isnat etmesi ve mesihçi bir mezhep haline gelebileceğine yönelik endişeler vardı. o zamandan bu yana, hasidler ile rakipleri arasındaki farklılıklar kademeli olarak azalmış, bugün her iki grup da haredi yahudiliğin parçası haline gelmiştir.
aydınlanma ve reform yahudiliği
ana madde: haskala ve reform yahudiliği
on sekizinci yüzyılın sonlarında, avrupa aydınlanma olarak da bilinen bir grup entelektüel, sosyal ve siyasi hareketin etkisi altına girdi. aydınlanma, avrupa'da yahudilerin kendi dışlarındaki laik dünya ile etkileşimlerini yasaklayan kanunların azalmasına da yol açarak yahudilerin laik eğitim ve deneyime erişimesine imkân vermiştir. gerek aydınlanma'ya gerekse bu yeni özgürlüklere tepki olarak özellikle orta avrupa'da haskala veya "yahudi aydınlanması" adı verilen buna paralel bir yahudi hareketi de başlamıştır. hareket, laik toplum ile entegrasyona ve akıl gibi, dini olmayan bilgiye ulaşma çabasına önem veriyordu. haskala'nın destekçileri ile daha geleneksel yahudi kavramlarının takipçileri arasındaki etki ve tepkiler yahudilikte bir dizi farklı kolun oluşumu ile sonuçlanmıştır: haskala destekçileri reform yahudiliği ve liberal yahudiliği, gelenekselciler ortodoks yahudiliği, her iki taraf arasında bir denge noktası arayan yahudiler ise, masorti ve muhafazakar yahudiliği kurmuşlardır. bu süreçte birkaç küçük grup da ortaya çıkmıştır.
günümüzde yahudilik

yahudilik dünyanın her yerine yayılmıştır. mumbai şehir merkezinde bir sinagog.
amerika birleşik devletleri, i̇srail, kanada, birleşik krallık, arjantin ve güney afrika gibi modern ekonomilere sahip sanayileşmiş ülkelerin birçoğunda, çok farklı yahudilik uygulamaları bulunmakta, bunun yanı sıra, laik ve dindar olmayan yahudilerin sayısında da artış görülmektedir. örneğin, 2001 ulusal yahudi nüfus araştırması'na göre, dünyada en kalabalık ikinci yahudi nüfusa ev sahipliği yapan birleşik devletler'deki yahudi toplumunda, 5,1 milyon yahudiden 4,3 milyonu din ile bir şekilde bağlantılıydı. din ile ilgisi olan yahudi nüfusun %80'i bir şekilde dini ibadete katılırken sadece %48'i bir sinagoga üyeydi.
bu durumu bir kriz olarak algılayan abd ve kanada'daki dini (ve laik) yahudi hareketleri, yahudi cemaatindeki karma evlilikler ve asimilasyon oranlarındaki artıştan büyük endişe duymaktadır. amerikalı yahudiler daha geç evlendikleri ve daha az sayıda çocuk sahibi oldukları için, ülkedeki yahudiler arasındaki doğum oranları 2,0'dan 1,7'ye düşmüştür (nüfus ikame oranı 2,1'dir). karma evlilik oranları abd'de %40 ile 50 arasında iken, karma evlilik yapan çiftlerin çocuklarından sadece üçte biri yahudi olarak yetiştirilmektedir. karma evlilikler ve düşük doğum oranları yüzünden, abd'deki yahudi nüfusu 1990 yılında 5,5 milyondan 2001 yılında 5,1 milyona düşmüştür. bu, diyaspora'daki yahudi cemaatindeki genel nüfus eğilimleri açısından da gösterge niteliği taşımakla birlikte, toplam nüfus üzerine odaklanılması, haredi yahudilik gibi bazı mezhepler ile cemaatlerdeki büyüme eğilimlerini gizlemektedir.
baal teşuva hareketi, dine "dönen" veya daha dindar hale gelen yahudilerin oluşturduğu bir hareket

bu akademisyenler, i̇srailoğullarının ve i̇srail dininin kökenlerine dair çeşitli teorilere sahiptir. çoğunluğu, birinci tapınak döneminde i̇srail ulusunu oluşturan insanların kökenlerinin mezopotamya ve mısır'a dayandığı konusunda birleşse de, bazıları bu halkların atalarının bir kısmının veya tümünün mısır'da köle olup olmadığını sorgulamaktadır. birçoğu, birinci tapınak döneminde, i̇srail halkının henoteist olduğunu, yani her milletin kendine ait bir tanrısı olduğuna, ancak kendi tanrılarının diğerlerinin tanrılarından üstün olduğuna inandıklarını savunur.[29][30] kimileri ise, katı tek tanrıcılığın babil döneminde, belki de zerdüştlükteki dualisme bir tepki olarak geliştiğini savunur.[31]
bu görüşe göre, yahudilerin çoğunluğu kendi tanrılarının tek tanrı (dolayısıyla da herkesin tanrısı) olduğuna ve vahyin kaydının (tora) evrensel gerçekleri içerdiğine ancak helenistik dönemde inanmaya başlamıştır. bu yaklaşım, yahudi olmayanlar arasında yahudiliğe olan ilgideki artışı (bazı yunanlılar ve romalılar, görsel olarak temsil edilemeyen bir tanrıya olan inançlarından ötürü yahudileri en "felsefi" halk olarak görüyordu) ve yahudilerin evrensel gerçekleri belirlemeye çalışan yunan fesefesine yönelik yoğunlaşan ilgisini yansıtıyor, dolayısıyla da –potansiyel olarak- en azından "tüm tanrılar birdir" anlamında tek tanrıcılık fikrine gidiyordu. "yahudilik ile bire bir örtüşen, sınırları açık şekilde belirlenmiş bir yahudi ulusu fikri de bu zamanda oluşmuştur."[32] bir akademisyene göre, nihayetinde hıristiyanlık dininin ve rabinik yahudiliğin doğuşu ile sonuçlanan ilk hıristiyanlar ile ferisiler arasındaki çatışma, yahudilerin kendi ulusal adanmışlık iddiaları ile teolojik evrenselciliği bağdaştırma mücadelelerini yansıtıyordu.[33]
tel aviv üniversitesi'nden prof. ze'ev herzog'a göre, bir devlet dini olarak tek tanrıcılık muhtemelen "i̇srail krallığı'nın ortadan kaldırılmasının ardından, yehuda krallığı döneminde icat edilmiştir." herzog şöyle devam ediyor: "tek tanrıcılığın i̇srail ve yehuda krallıkları tarafından ne zaman benimsendiği sorusu, iki tanrıdan bahseden eski i̇branice yazıtların keşfedilmesi ile ortaya çıkmıştır; yehova ve aşerah'ı. negev tepesi bölgesinin güneybatısındaki kuntiliet ajrud ve yehuda eteklerindeki khirbet el-kom'daki iki kazı alanında, "yehova ve aşerah'ı," "yehova şomron ve aşerah'ı," "yehova teman ve aşerah'ı"ndan bahseden yazıtlar bulunmuştur. yazıtları hazırlayanlar, iki tanrıyı, yehova ve eşi aşerah'ı tanıyorlar ve bu ikilinin adına şükranlarını sunuyorlardı." [34]
kenaan etkisi
yehova'nın kökenleri, merkezinde yunan panteonuna çok benzer bir tanrılar panteonunun bulunduğu daha önceki kenaan dinine dayanıyor olabilir. bu panteonun en tanınan tanrısı, tevrat'ta da ismi altmışdan fazla defa geçen ba'al'di.[35] ba'al, tapılması tanah'da defalarca yasaklanan fırtına ve bereket tanrısıydı.[36] hayatta kalmaya odaklanmış bir toplumda, bereket en yüksek faydayı temsil ediyordu. bununla birlikte, ba'al panteonun başı değildi. bu unvan, merhametli el'e aitti. i̇lk olarak mendenhall tarafından ortaya atılan bir teoriye göre, kendi kendini marjinalize etmiş, bir grup mazlum insan, yani apiru (kurulu düzenin dışında duran insanları tanımlayan, muhtemelen i̇brani kelimesinin de kökeni olan bir terim) baş tanrıları olarak el'e tapınmaya başladı.
esasında bir kenaan tanrısı olmayan yehova olarak bilinen tanrıya tapınma, muhtemelen levant bölgesinin güneyindeki midyan'da[37] ortaya çıkmış, levant bölgesine de güneyden bir grup göçebe tarafından getirilmişti (tevrat geleneğine göre, mısır'dan gelen köleler). yabancı tanrı yehova'nın yerel tanrı el ile birleştiği ve yehova'nın el'in birçok özelliğini aldığına inanılmaktadır: yaşlı bir tanrı; bilge bir tanrı; hatta yaratıcı bir tanrı.[38] bu birleşmeye ek kanıt olarak, tanah'ta tanrı için "el" kelimesi kullanılır. özellikle, rabinik kaynaklarda tanrı için "el-şaday" terimi kullanılır. el-şaday'ın, el'in yeryüzünde oturmasına yapılan bir gönderme ile, "dağda oturan el" anldıbına gelmesi kuvvetle muhtemeldir.[39]
genellikle, i̇sraillilerin yeni, yerleşik bir etnik grup olarak konumlarını m.ö. 12. yüzyılda pekiştirdikleri düşünülürse de[40], başta israel finkelstein olmak üzere bazı arkeologlar i̇sraillilerin baskı altındaki insanlar tarafından oluşturulmuş bir koalisyon olduğu iddiasını, yahudi halkının ayrı bir etnik grup olarak ortaya çıkışının m.ö. dokuzuncu veya sekizinci yüzyıla kadar gerçekleşmediğini savunarak reddetmektedir.[41]
zaman içinde, yahudilik kenaan panteonunun diğer tüm tanrı ve tanrıçaları ile tüm bağlantılarını keserek tek tanrıcı bir din olmuştur. ancak bunun ne zaman gerçekleştiği de ayrı bir tartışmanın konusudur. yehova'nın el ile birleşmesinden ve sadece yehova'ya ibadeti merkez alan resmi ortodoksluğun ortaya çıkışından çok daha sonra i̇srailoğullarının yehova'nın eşi olarak aşerat'a da tapınması veya hürmet göstermesini savunan argümanlar ortaya konmuştur. kenaan panteonunda el'in eşi olan aşera'dan[42], genellikle bu tanrıçaya tapınmanın veya stylize edilmiş bir ağaç şeklinde olduğuna inanılan kült sembolünün kullanımının kınanması bağlamında tanah'da kırktan fazla defa bahsedilir.[43] çok da puta benzemeyen bu sembolün özellikle i̇srailoğulları kadınları arasında yaygın bir tapınma aracı olarak kullanılmasına (resmi ortodoksluk tarafından olmasa da halk arasında) hoşgörü gösterildiğine inanılmaktadır.[44]
kuntillet ajurd ve khirbet el-kom'da bulunan yazıtlarda, "yehova ve aşera'sına" atıfta bulunulmaktadır.[45] yazıtların tanrıça aşera'ya mı yoksa aşera kültünün bir sembolü olan "aşera"ya mı atıfta bulunduğu tartışılmaktadır. her iki durumda da, yehova'nın aşera ile ilişkilendirildiğine şüphe yoktur. muhtemelen yehova'nın el'in birçok özelliği ile birlikte, eşini de aldığı algılaması ortaya çıkmıştır.
aşera'nın ve tüm kenaan tanrılarının i̇srailoğullarının dininden kati olarak tasviye edilmesinde, m.ö. 621 yılında josiah tarafından gerçekleştirildiğine inanılan reformasyonun muhtemelen etkisi olmuştur.[46]
antik çağ
ana maddeler: i̇srail krallığı (kuzey), yehuda krallığı ve babil sürgünü
başkenti kudüs olan birleşik monarşi saul'un hükümdarlığı döneminde kuruldu ve kral davud ve süleyman'ın hükümdarlığında devam etti. süleyman'ın ardından, ülke i̇srail krallığı (kuzeyde) ve yehuda krallığı (güneyde) olmak üzere iki ayrı krallığa ayrıldı. i̇srail krallığı, m.ö. 8. yüzyılda asur hükümdarı ii. sargon tarafından fethedildi ve ülkenin başkenti samarya'dan çok sayıda insan esir edilerek media ve habur vadisine zütürüldü. yehuda krallığı ise, m.ö. 6. yüzyılda babil ordusu tarafından fethedilene kadar bağımsız bir devlet olarak varlığını sürdürdü. bu sırada, yahudilikte ibadetin merkezinde yer alan birinci tapınak da yıkıldı. yehudalı seçkinlerin babil'e sürgün edilmesi ile ilk yahudi diyasporası da oluşmuş oldu. bu esaret döneminde, babil'deki yahudiler, "babil talmudu"nu, yehuda'da kalan yahudiler ise "filistin talmudu"nu kaleme almışlardır. bunlar, tora'nın ilk bilinen yazılı halleridir ve babil tamudu da günümüzde kullanılan talmud'dur. babil'in persler tarafından fethedilmesinin ardından, babil sürgünü olarak da bilinen yetmiş yıllık dönemden sonra babil'deki yahudilerin birçoğu memleketine döndü. yeni i̇kinci tapınak inşa edildi ve eski dini uygulamalara yeniden başlandı.
i̇kinci tapınak'ın ilk yıllarında, en yüksek dini otorite, büyük meclis olarak bilinen başını ezra kitabı'ndan ezra'nın çektiği bir konseydi. büyük meclis'in diğer başarıları arasında, tevrat'ın son kitaplarının bu dönemde kaleme alınması ve kanunun kesinleştirilmesidir. helenistik yahudilik, m.ö. 3. yüzyıldan itibaren ptolomeos dönemi ve sonrası mısır'da yayılmaya başlamış ve gnostisizm ile erken hıristiyanlığın yükselişine paralel olarak 3. yüzyıldaki düşüşüne kadar, roma i̇mparatorluğu'nun her yerinde kayda değer bir hoşgörülen din (religio licita) haline gelmiştir.
milattan sonra 66'da, roma yönetimine karşı patlak veren yahudi ayaklanmasından sonra, romalılar kudüs'ü neredeyse tümüyle yıktı. i̇kinci bir ayaklanmanın ardından ise, yahudilerin kudüs şehrine girmesi yasaklanırken çoğu yahudi ibadeti de roma tarafından yasaklandı. kudüs'ün yıkılmasının ve yahudilerin sürülmesinin ardından, yahudilerin ibadetinin tapınak etrafında merkezlenmesi sona erdi, kurbanın yerini dua aldı ve ibadet, cemaatin öğretmeni ve önderi olarak hareket eden hahamlar etrafından yeniden şekillendirildi (bkz.

uzmanlık gerektiren dini roller
dayan (yargıç) – özel hukuki eğitim almış, bet din (rabinik mahkeme) mensubu atanmış haham. i̇srail'de, dini mahkemeler, yahudi cemaatinin evlilik ve boşanma davalarına, dine geçiş ile ilgili konulara ve mali anlaşmazlıklarına bakar.
mohel – brit milah (sünnet) işlemini gerçekleştiren sünnetçi. i̇şinin ehli bir mohelden eğitim almış ve sünnet yasaları konusunda uzmandır.
şohet (dini kasap) – etin kaşer olabilmesi için, hayvanın, bir başka şohet tarafından eğitilmiş, kaşrut yasaları ve anatomi konusunda uzman bir şohet tarafından kesilmesi gerekir.
sofer (yazıcı) – tora tomarları, tefilinler, mezuzalar (kapı pervazlarını yerleştirilen içinde tora'dan pasajlar bulunan kutucuk) ve gitinler (boşanma belgeleri), kutsal metinler yazma yasaları üzerine titiz bir eğitimden geçmiş, i̇branice güzel yazı sanatında usta bir sofer tarafından yazılmalıdır.
roş yeşiva – yeşiva yöneten tora alimi.
yeşiva maşgiah – yeşivadaki öğrencilerin duygusal ve ruhsal refahını teftiş eder ve mussar (yahudi etiği) konusunda ders verir.
maşgiah – kaşer gıda üreticilerini, ithalatçılarını, tedarikçilerini ve restoranlarını gıda ürününün kaşer olduğundan emin olmak için teftiş eder. kaşrut yasaları konusunda uzman olmalı, şayet kendisi haham değilse, bir haham tarafından eğitilmiş olmalıdır.
tarihçe

ana madde: yahudi tarihi
kökenler
geleneksel bakış

esther kitabından sahneler m.s. 244'te inşa edilen dura-europos sinagogunun duvarını süslemektedir.
özü itibariyle, tanah i̇srailoğullarının tarihlerinin en başından i̇kinci tapınak'ın yapımına kadar (m.ö. 535 civarı) geçen dönemdeki tanrı ile ilişkisinin hikâyesini anlatır. bu, sıklıkla çekişmeli bir ilişki olmuş, i̇srailoğulları tanrı'ya olan inançları ile diğer tanrıların cazibesi arasında bocalamışlardır. kutsal kitap'ta yer alan gerçek üstü şahsiyetler arasında, inançları ile mücadele eden i̇brahim, i̇shak ve yakub ile i̇srailoğullarını mısır'dan çıkartan musa da vardır.
i̇lk i̇brani ve yahudi halkının babası olarak kabul edilen i̇brahim, çevresinde gördüğü putperestliği reddederek tek tanrıcılığı benimsemişti. tek tanrı'ya iman etmesinin ödülü olarak, i̇brahim'e kalabalık bir soy vaat edildi: "[rab] sonra avram'ı dışarı çıkararak, 'göklere bak' dedi, 'yıldızları sayabilir misin? i̇şte senin soyun o kadar çok olacak'" (tekvin 15:5). i̇brahim'in ilk çocuğu i̇smail, ikinci oğlu ise tanrı'nın i̇brahim'in kültünü sürdürecek ve sürülüp kurtarıldıktan sonra i̇srail diyarı'nı (o zamanki adı ile kenaan ülkesi) miras alacak olan i̇shak'tı. tanrı ata yakub'u ve çocuklarını, birçok kuşaktan sonra esir edilecekleri mısır'a gönderdi. tanrı'nın musa'ya i̇srailoğullarını esaretten kurtarmasını emretmesinin ardından mısır'dan çıkış gerçekleşti. i̇srailoğulları, m.ö. 1313 (yahudi yılı 2448) tarihinde sina dağı'nda toplantılar ve onlara tora indirildi. (neviim ve ketuvim ile birlikte, bu kitaplar yazılı tora olarak bilinirken, mişna ve talmud ise sözlü tora olarak bilinir.) sonunda, tanrı onları i̇srail diyarına zütürdü.
tanrı, musa'nın erkek kardeşi harun'un soyundan gelenleri i̇srailoğlu toplumu içinde mabet görevlileri sınıfı olarak belirledi. i̇lk dinsel törenleri mişkanda (taşınabilir tapınak) yönettiler; sonrasında da onların soyundan gelenler kudüs tapınağı'nda ibadetten sorumlu oldular.
i̇srailoğulları i̇srail diyarına yerleştikten sonra, taşınabilir tapınak şiloh şehrine yerleştirildi ve 300 yılı aşkın bir süre boyunca da burada kaldı. bu süre içinde, kimileri halkın günahlarının cezası olarak tanrı tarafından gönderilen saldırgan düşmanlara karşı halkı toparlaması için tanrı önemli erkekler, zaman zaman da kadınlar, gönderdi. bu, yeşu kitabı ile hakimler kitabı'nda anlatılır. zaman içinde, ulusun ruhani düzeyi öylesine düştü ki, tanrı kadim filistinlilerin şiloh'daki taşınabilir tapınağı ele geçirmesine izin verdi.
bunun üzerine, samuel kitapları'nda anlatıldığı gibi, i̇srail halkı samuel peygambere diğer milletler gibi, daimi bir hükümdar tarafından yönetilmeleri gereken bir noktaya geldiklerini söyledi. samuel, isteksizce bu talebi kabul etti ve büyük fakat çok mütevazı bir insan olan saul'u hükümdar olarak atadı. halk, saul'a baskı yaparak kendisine samuel tarafından aktarılan bir emre karşı gelmeye itince, tanrı samuel'e onun yerine davud'u atamasını söyledi.
kral davud tahta geçtikten sonra, nathan peygambere daimi bir tapınak yapmak istediğini söyledi ve yaptıklarının ödülü olarak, tanrı davud'a oğlunun tapınağı yapmasına izin vermeyi ve tahtın hep çocuklarında kalacağını vaat etti (davud'un tapınağı inşa ettirmesine izin verilmemişti, zira, birçok savaşta yer aldığı için barışı temsil eden bir tapınak yaptırması uygun olmayacaktı). bunun sonucunda, tanrı'nın arzu ettiği ve krallar kitaplarında belirtildiği gibi, ilk daimi tapınağı kudüs'te yaptıran da davud'un oğlu süleyman oldu.

kudüs'teki batı duvarı (ağlama duvarı), i̇kinci tapınak'ı çevreleyen duvardan geri kalmıştır. tapınak dağı, kudüs'teki en kutsal mekandır.
rabinik gelenek, sözlü tora veya sözlü kanun olarak bilinen hukuki yorum ve ayrıntıların esasında tanrı'nın sina dağı'nda musa'ya söylediklerine dayanan yazılı olmayan bir gelenek olduğunu savunur. ne var ki, yahudilere yönelik baskıların artması ve ayrıntıların unutulma tehdidi ile karşı karşıya gelmesi sonucunda, bu sözlü yasalar haham yehuda hanasi tarafından m.s. 200 civarında derlenerek mişna oluşturuldu. talmud, mişna ile sonraki üç yüzyıl boyunca redakte edilen haham yorumları olan gemara'nın bir derlemesinden oluşuyordu. gemara, yahudi ilim dünyasının iki önemli merkezi filistin ve babil'den çıkmıştır. daha eski olan derlemeye kudüs talmudu denir. dördüncü yüzyılda, i̇srail'de derlenmiştir. babil talmudu ise, i. ravina, ii. ravina ve rav aşi tarafından m.s. 500'de derlenmiş, ancak daha sonraları da düzenlenmeye devam etmiştir.
eleştirel tarihi bakış
ana madde: kadim samilerin dini
eleştirel yaklaşan akademisyenler (mütedeyyin olan ve olmayan yahudiler) aralarında i̇brani kutsal kitabı'nın da bulunduğu kutsal metinlerin tanrı tarafından dikte ettirildiğini reddederken kimileri bunların vahyolunduğu savını reddeder. bunun yerine, bu metinlerin insanlar tarafından kaleme alındığını ve belirli tarihi ve kültürel bağlamlarda anlam kazandığını düşünürler. bu akademisyenlerin birçoğu belgesel hipotezin genel ilkelerini kabul eder ve tora'nın birbirinden ayrılan hikâyelere dikkat çekecek bir şekilde bir araya getirilmiş bir dizi tutarsız metinden olu

cemaat liderliği

klagib kohenlik (kehuna)
yahudilikte kudüs tapınağı'nın işleri ve kurbanlardan sorumlu olan mabet görevliliğinin rolü i̇kinci tapınak'ın m.s. 70 yılında yıkılmasından bu yana önemli ölçüde azalmıştır. babadan oğula geçen bir statü olan mabet görevliliği müessesesi, günümüzde artık törensel görevler dışında herhangi bir görevi olmamasına rağmen, halen birçok yahudi cemaatinde saygı görür. birçok ortodoks yahudi cemaatinde, gelecekteki üçüncü tapınak için mabet görevlilerine ihtiyaç duyulacağına ve gelecekteki görevlerine hazır olmaları gerektiğine inanılır.
kohen – baba tarafından musa'nın erkek kardeşi harun'un soyundan gelir. tapınak'ta, kurban kesme işlemi kohenler tarafından gerçekleştirilirdi. günümüzde, kohen soyundan gelenler tora okumak üzere ilk olarak çağırılır, nesihat kapayim'e (cemaati bereketlendirme) çıkar, pidyon törenini gerçekleştirmenin de aralarında bulunduğu diğer özel yasa ve törenlere riayet ederler.
levi (levioğlu) – baba tarafından yakub'un oğlu levi'nin soyundan gelir. kudüs tapınağı'nda, leviler mezmurları okur, yapım, bakım, temizlik ve koruma görevlerini gerçekleştirir, kohenlere yardım eder, kimi zaman da halka yasaları ve tapınak törenlerini yorumlardı. günümüzde, tora okumak üzere ikinci sırada bir levi çağırılır.
i̇badet önderleri
mişna ve talmud zamanından günümüze dek, yahudilik çok az ayin ve törenin uygulanması için uzmanlaşmış veya yetkin kişilerin bulunmasını gerektirmiştir. bir yahudi ibadet için gerekli koşulların çoğunu kendi başına yerine getirebilir. tora ve aftara (neviim kitabından ek kısımlar) okunması, matem tutanlar için dua edilmesi, damat ve gelin için bereketlendirme duası edilmesi, yemeklerden sonra şükran duası edilmesi gibi bazı faaliyetlerde minyan oluşturulması, yani on yetişkinin hazır bulunması gerekir (ortodoks ve kimi muhafazakar yahudiler minyan için on yetişkin erkek bulunmasını şart koşarken, bazı muhafazakar yahudiler ile reform yahudileri kadınları da minyana dahil ederler).
bir sinagogda en yaygın olarak bulunan profesyonel din adamları şunlardır:
cemaatin hahamı – cemaatin yahudi hukuku ile ilgili sorularını cevaplamakla görevli yahudi alim. bu rol, cemaatin yetki mercii tarafından atanmayı gerektirir (örn. saygın bir ortodoks haham tarafından veya şayet cemaat muhafazakar ya da reform ise, akademik ruhban okulları tarafından). her cemaatin bir hahamı olması gerekmez. kimi cemaatler hahamları olmasına rağmen, cemaat üyelerinin de şatz veya baal kriyah (bkz. aşağısı) olarak hareket etmesine izin verebilir.
hazan (kantor) – şatz olarak hareket eden eğitimli okuyucu. güzel sesli, geleneksel ezgilere hakim, duaların anldıbına vakıf ve bunları içtenlikle okuyabilen kişiler arasından seçilir. bir cemaatin kendini bu işe vakfetmiş bir hazana sahip olması gerekli değildir.
yahudi ayinlerinde, birçok cemaatte her zaman olmasa da bazen bir haham ve/veya hazan tarafından doldurulan iki özel rol vardır. diğer cemaatlerde, bu roller ayinin bölümlerini dönüşümlü olarak yöneten cemaat üyeleri tarafından geçici olarak doldurulur:
şaliah tzibur veya şatz (cemaatin lideri –kelime anlamı ile, "temsilci") ibadet için bir araya gelenlere önderlik eder, kimi zamanda cemaat adına dua eder. şatz, cemaat adına bir dua okurken aracı değil, kolaylaştırıcı olarak hareket eder. tüm cemaat, bu gibi duaların okunmasına, duanın sonunda amin diyerek katılmış olur; bu hareket ile şatzın duası cemaatin duası haline gelir. duaları doğru şekilde okuyabilen her yetişkin şatz olabilir. ortodoks ve kimi muhafazakar cemaatlerde, sadece erkekler ibadetin başına geçebilirken, muhafazakar ve reform hareketleri artık kadınların da bu görevi üstlenmesine izin vermektedir.
baal kriyah veya baal koreh tora'dan haftanın bölümünü okur. baal kriyah olmak için gerekli şartlar şatz olmak için gerekli olanlar ile aynıdır. aynı kişi çoğu zaman tek bir rolden fazlasını üstlenmek için gerekli niteliklere sahiptir ve sıklıkla her iki rolü de üstlenir. çoğu zaman bu rolleri üstlenecek çok sayıda insan vardır ve farklı ibadetler (ya da ibadetin bölümleri) farklı kişilerin önderliğinde yapılır.
başta büyük cemaatler olmak üzere, birçok cemaatte bir de gabbay vardır:
gabbay (sinagog yöneticisi) – tora okuyacak kişiyi çağırır, şayet sabit bir şatz yoksa her ibadette şatzı belirler ve sinagogun temiz tutulmasını ve ihtiyaçlarının karşılanmasını sağlar.
bu üç vazife genellikle gönüllülük esasına dayanır ve bunları üstlenmek onur kabul edilir. aydınlanma'dan bu yana, büyük sinagoglarda sıklıkla şatz ve baal kriyah olarak haham ve hazanlar işe alınmaktadır; birçok muhafazakar ve reformcu cemaatte hâlen bu uygulama söz konusudur. öte yandan, ortodoks sinagoglarında bu mevkiler dönüşümlü veya geçici olarak cemaat üyelerince doldurulur. her ne kadar çoğu cemaat bir veya daha fazla hahamı işe alsa da, abd'de profesyonel hazanların hizmetinden yararlanan cemaatlerin sayısı genelde düşerken diğer mevkiler için profesyonellerin kullanımı hâlen nadiren rastlanan bir durumdu

beslenme yasaları: kaşrut
ana madde: kaşrut
yahudilikte beslenme yasalarına kaşrut kuralları denir. yahudi hukukunun gereklerine uygun gıdalara kaşer (i̇slamda "helal") adı verilirken, yahudi hukukuna uygun olmayan gıdalara ise trefa (i̇slamda "haram") denir. tora'da, kaşrut kuralları için hiçbir sebep gösterilmese de, hahamlar aralarında törensel arılık, insanlara dürtülerini kontrol etmenin öğretilmesi ve sağlık faydaları gibi farklı açıklamalar getirmişlerdir. kaşrut, diğer hayvanları yiyen kuş ve hayvanların ve deniz tabanında gezinerek diğer hayvanların dışkıları ile beslenen yaratıkların tüketilmesinden sakınılmasını emreder. pis bir hayvan olarak kabul edilen domuz eti ve kabuklularla yumuşakça deniz ürünleri ile ilgili ciddi yasaklar vardır. hayvan kesimi özel bir işlemle yapılır ve kutsal kitapta yavruyu ana sütü içinde pişirmenin yasak edilmesinden ötürü et ile süt birlikte yenmez.
her ne kadar hijyenin sağlanması bir etken olmuş olabilirse de, kaşrutun daha derinde yatan anlamı yemek yeme fiiline ruhani bir boyut katmaktır. bunun altında, yahudilerin acı, hastalık, pislik ve hayvanlara eziyet gibi ruhsal "negatifler" içeren hiçbir şeyi ağızlarına koymaması düşüncesi yatar.
aile saflığı
ana madde: niddah
niddah ("ayrı düşen" anldıbına gelir; çoğu zaman "aile saflığı" olarak da adlandırılır) yasaları ve erkekler ile kadınlar arasındaki etkileşimi düzenleyen çeşitli başka yasalar (örn. tseniut, mütevazı giyim), özellikle de ortodoks yahudiler tarafından, yahudi yaşamında hayati etkenler olarak görülürse de, reformcu ve muhafazakar yahudiler bunlara nadiren uyar.
cinsel ilişkileri düzenleyen yasalardan biri, kadının adet döneminin başlamasından itibaren adet akıntısının bitiminden sonra yedi gün sayıp mikveye girene kadar cinsel birleşmenin olamayacağıdır.
yaşam evreleri
yaşam evreleri, yahudi kimliğini güçlendirmek ve kişi ile cemaat arasında bağ oluşturmak üzere bir yahudinin yaşamı boyunca meydana gelen olaylardır.
brit mila – erkek bebeklerin yaşamdaki sekizinci günlerinde sünnet töreni ile akde dahil edilmesidir. törende, bebeğe i̇branice ismi de verilir. kız bebekler için de zeved habat adı ile benzer bir isim verme töreni de düşünülmüşse de, pek rağbet görmez.
bar mitsva ve bat mitsva – çocukluktan yetişkinliğe geçişi simgeleyen bu tören, ortodoks ve kimi muhafazakar cemaatlerde, yahudi kız çocuk on iki, yahudi erkek çocuk ise on üç yaşına ulaştığında gerçekleştirilir. reform hareketinde, hem erkek hem de kız çocukların bat/bar mitzvaları on üç yaşında yapılır. sıklıkla, törende yeni yetişkinlere, ortodoks gelenekte ise sadece erkeklere, cemaatin ibadeti yönettirilir ve tora'dan bir bölüm okutulur.
evlilik – evlilik, son derece önemli bir yaşam evresi olayıdır. evlilik töreni, mutlu evi sergileyen bir hupa, ya da evlilik kubbesi, altında gerçekleştirilir. törenin sonunda, kudüs tapınağı'nın yıkılması ve yahudi halkının dağılması yüzünden tutulan sürekli matemi simgeleyen bir bardak damat tarafından üzerine basarak kırılır.
ölüm ve matem – yahudilikte çok aşamalı bir matem uygulaması vardır. i̇lk aşama olan şiva ("yedi" anldıbına gelir ve bir hafta boyunca tutulur) boyunca kişi evde oturarak dostlar ve aile fertleri tarafından teskin edilir. i̇kinci aşama olan şeloşim bir ay boyunca tutulur. ebeveynlerinden birini kaybedenler için de, on bir ay boyunca tutulan, avelut yud bet hodeş adlı üçüncü bir matem aşaması daha va

diğer bayramlar
hanuka
hanuka ("işık bayramı"), i̇brani takviminde kislev ayının 25. günü başlar ve sekiz gün sürer. bayram, festivalin sekiz gecesinin her birinde, mumların birer artırılarak yakılması ile yahudi evlerinde idrak edilir.
bayrama, "adama/tahsis" anldıbına gelen hanuka adı verilmiştir, zira bu gün, tapınak'ın iv. antiokhos epiphanes tarafından ele geçirilmesinin ardından yeniden tanrı'ya adanmasını simgeler. ruhani açıdan, hanuka'da "zeytin yağı mucizesi" anılır. talmud'a göre, makabilerin selevkos i̇mparatorluğu karşısındaki zaferinin ardından kudüs tapınağı'nın yeniden tanrı'ya adanması sırasında, tapınak'daki ebedi ışığı sadece bir gün beslemeye yetecek kadar kutsal yağ bulunmaktaydı. mucizevi bir şekilde, bu yağ, yeni yağın preslenmesi, hazırlanması ve kutsanması için gerekli süre olan sekiz gün boyunca yanmıştı.
tevrat'ta hiç bahsi geçmeyen hanuka, yahudilikte hiçbir zaman önemli bir bayram olarak görülmemişse de, özellikle noel ile aynı zamanlara rastgelmesi ve i̇srail devleti'nin kurulmasından bu yana vurgu yapılan ulusal motifleri içermesinden ötürü modern zamanda çok daha yaygın şekilde kutlanmaya başlamıştır.
purim

kudüs sokaklarında purim kutlamaları.
purim, i̇ran yahudilerinin, ester kitabı'nda yazıldığı üzere, kendilerini yok etmek isteyen haman'ın komplosundan kurtarılmalarının anıldığı, neşeli bir yahudi bayramıdır. bayramda, ester kitabı topluca okunur, karşılıklı yiyecek ve içecek hediye edilir, yoksullara sadaka verilir ve bir kutlama yemeği yenir (ester 9: 22). diğer adetler arasında, şarap içilmesi, hamanteş adı verilen özel hamur işlerinin yenmesi, maskeler takılıp kostümler giyilmesi, karnavallar ve partiler düzenlenmesi de vardır.
purim, her yıl miladi takvimde şubat veya mart'a denk gelen, i̇brani takviminin adar ayının 14. gününde kutlanır.
tora okumaları
ana madde: tora okuması
aftara adı verilen, tanah'ın diğer kitaplarından bağlantılı okumaların yanı sıra toplu tora okumaları bayramların ve şabat ibadetlerinin merkezinde yer alır. sonbaharda, simhat tora'dan itibaren yıl boyunca, tüm tora okunur.
sinagoglar ve dini yapılar
ana madde: sinagog

amsterdam'daki esnoga sinagogunun içi.
sinagoglar, yahudilerin ibadet ettikleri ve kutsal metinler üzerinde çalışmalar yaptıkları mekanlardır. genellikle, ibadet için ayrı odalar (ana mabet), daha küçük etüd odaları ve sıklıkla da cemaat ve eğitim için bir alan içerirler. sinagoglar için belirli bir plan olmadığı gibi sinagogların mimari şekilleri ve iç tasarımları da büyük farklılıklar gösterir. reform hareketinde sinagoglara mabet denir. her sinagogda geleneksel olarak şu unsurlar bulunur:
aşkenazların aron hakodeş, sefaradların ise ehal olarak adlandırdığı, tora tomarlarının bulunduğu bölme (bölme sıklıkla parohet adı verilen ve bölme kapısının içinde veya dışında bulunan işlemeli bir perde ile örtülüdür.
aşkenazların bima, sefaradların ise teva olarak adlandırdığı, tora'nın okunduğu ve sefarad sinagoglarında ibadetin yönetildiği yüksek platform;
kudüs tapınağı'nda daima yanan menorayı hatırlatmak üzere sürekli yanan bir lamba veya fener olan daimi ışık (ner tamid);
minber veya amud (i̇branice, hazanın veya dua önderinin dua sırasında durduğu, aron hakodeş'e bakan kürsü).
sinagoglara ek olarak, yahudilikte önem taşıyan diğer yapılar arasında, yeşiva adı verilen yahudi din okulları ve mikve adı verilen arınma havuzları da bu

üç ziyaret (hac) bayramı
ana madde: şaloş regalim

yahudi kutsal günleri (haggim), mısır'dan çıkış ve tora'nın indirilmesi gibi yahudi tarihinin önemli günlerini kutlarken bazen mevsim dönümlerine ve tarım dönemlerindeki geçişlere de işaret eder. üç önemli bayram olan sukot, pesah ve şavuot'a "şaloş regalim" (i̇branice "regel" vesile ya da ayak anldıbına da gelir) adı da verilir. üç regalde, i̇srailoğullarının tapınak'ta kurbanlar adamak üzere kudüs'e hacca gitmeleri adetti.
pesah ("hamursuz bayramı"), mısır'dan çıkışı anmak için, i̇brani takviminin ilk ayı olan nisan'ın 14. günü akşamı başlayan ve bir hafta süren bayramdır. i̇srail dışında, pesah sekiz gün boyunca kutlanır. pesah, antik çağlarda, arpa hasatına rastlıyordu. evde kutlamaya ya da seder'e odaklanan tek bayramdır. bayram öncesinde tüm mayalı ürünler (hametz) evden çıkarılır ve hafta boyunca tüketilmez. evlerde, ekmeğin yanı sıra, buğday, arpa, çavdar, darı ve yulaf ve yan mamullerinin bulunmadığından emin olmak için etraflı temizlik yapılır ve seder sabahı son hametz kırıntıları da sembolik olarak yakılır. mayalı ekmek yerine, matsa yenir.
şavuot ("haftalar bayramı"), tora'nın sina dağı'nda i̇srailoğullarına indirilmesini kutlar. bikurim (ilk meyveler) bayramı olarak da bilinen şavuot, antik çağlarda buğday hasatına rastlardı. şauvot adetleri arasında, tikkun leil şavuot olarak da bilinen ve tüm gece süren tora okumaları, süt ürünleri yenmesi, ruth kitabı'nın okunması, ev ve sinagogların yeşillikler ile süslenmesi ve saflığı temsilen beyaz kıyafetler giyilmesi de vardır.
sukot ("çardak bayramı"), i̇srailoğullarının vaadedilmiş topraklar'a giderken çölde dolaştıkları kırk yıl anılır. dolaştıkları zaman boyunca i̇srailoğullarının içinde yaşadıkları geçici barınakları temsilen sukot adı verilen (tek. sukah) geçici çardaklar inşa edilerek kutlanır. meyve hasatına rastlar ve tarım döneminin sona erdiğini bildirir. dünyanın her yerindeki yahudiler yedi gün yedi gece yemeğini sukotlarda yer. sukot, yahudilerin yağmur duası etmeye başladığı şemini atzeret ile tora okuma döneminin sonuna gelinerek yeni dönemin başlangıcına işaret eden simhat tora, ("tora sevinci") ile sona erer. bayram, şarkılar söylenerek ve tora tomarları ile dans edilerek kutlanır.
ulu günler
ana madde: ulu günler

yom kippur'da sinagogda dua eden yahudiler, maurice gottlieb'in 1878 tarihli eserinden.
ulu günler (yamim noraim) yargılama ve bağışlanma kavramlarına odaklanır.
roş-aşana (yom ha-zikkaron veya "hatırlama günü" ve yom teruah veya "şofar'ın sesinin duyulduğu gün"), aslında i̇brani takviminin yedinci ayı olan tişri'nin ilk gününe rastlamasına rağmen yahudi yeni yılı'dır. roş-aşana, yom kippur'a kadar geçen, yahudilere vicdan muhasebesi yaparak yıl boyunca kasıtlı ya da kasıtsız olarak işledikleri günahlar için tövbe etmelerinin emredildiği on günlük pişmanlık süresinin de başlangıcına işaret eder. bayram adetleri arasında, koç boynuzundan yapılan şofarın çalınması, elma ve bal yenmesi ve nar gibi çeşitli sembolik gıdalar için şükran duaları okunması da yer alır.
yom kippur ("kefaret günü"), yahudi yılının en kutsal günüdür. bu günde, topluca oruç tutulur ve kişi günahlarından ötürü bağışlanmak için dua eder. mütedeyyin yahudiler tüm günü, kimi zaman öğleden sonra verdikleri kısa ara haricinde, sinagogda, "mahzor" adı verilen özel bayram dua kitabından dualar okuyarak geçirir. dindar olmayan birçok yahudi de yom kippur'da sinagoga giderek ibadet etmeye ve oruç tutmaya özen gösterir. yom kippur akşamı, mumlar yakılmadan önce, "seuda mafseket" adı verilen oruç öncesi yemeği yenir. yom kippur akşamı sinagogda ibadet kal nidre duası ile başlar. yom kippur'da, özellikle de kal nidre esnasında beyaz kıyafet ve deri olmayan ayakkabılar giyilmesi adettir. ertesi gün, sabahtan akşama kadar dualar okunur. ne'ilah adı verilen son dua vakti, şofarın uzunca bir süre üflenmesi ile so

yahudi görenekleri

dini kıyafetler
kipa (i̇branice: כִּפָּה, çoğul kippot; yidiş: יאַרמלקע, yarmulke), kimi yahudi erkekler tarafından, dua ederken, yemek yerken, şükür duası okurken ya da yahudi dini metinleri üzerine çalışırken, kimi yahudi erkekler tarafından da her zaman takılan, siperi olmayan, hafif yuvarlak bir takkedir. ortodoks olmayan cemaatlerde, kimi kadınlar da kipa takmaya başlamıştır. kipalar, sadece başın arkasını kapatan küçük yuvarlak olanlarından başın tepesini tümüyle örten büyük takkelere kadar çeşitli boyutlardadır.
tsitsit (i̇branice: צִיציִת) (aşkenazlar tzitzis şeklinde okur) tallitin (i̇branice: טַלִּית) (aşkenazlar tallis şeklinde okur) veya dua şalının dört köşesinde bulunan özel olarak düğümlenmiş püsküllerdir. tallit, dua sırasında yahudi erkekler ve kimi yahudi kadınlar tarafından giyilir. bir yahudinin tallit giymeye başlama zamanı ile ilgili adetler değişiklik gösterir. sefarad topluluklarında, erkek çocukları talliti bar mitsva yaşından itibaren giymeye başlarlar. bazı aşkenaz cemaatlerinde ise, ancak evlilikten sonra tallit giyilmesi adettendir. tallit katan (küçük tallit) ise gün boyunca elbisenin altına giyilen püsküllü bir giysidir. kimi ortodoks çevrelerde, püsküllerin giysilerin dışında serbestçe sallanmasına izin verilir.
tefilin (i̇branice: תְפִלִּין), deri kayışlar yardımı ile biri alna takılan diğeri de kola sarılan, içinde tevrat'tan ayetlerin bulunduğu, küp şeklindeki iki kutucuğa verilen addır. mütedeyyin yahudi erkekler ve bazı yahudi kadınlar tarafından, hafta içinde, sabah duasında takılır.[24]
kittel (yidiş: קיטל), ulu günler'de duaya liderlik eden kişi ve kimi mütedeyyin gelenekçi yahudiler tarafından kıyafetlerin üzerine giyilen ve diz hizasına kadar inen bir giysidir. geleneksel olarak, aile reisi pesah yemeğinde kittel giyer. kimi damatlar da, hupa (evlilik kubbesi) altında kittel giyerler. yahudi erkekler, öldükten sonra, defin kıyafetleri arasında yer alan tallitin yanı sıra, kimi zaman kittel giydirildikten sonra defnedilirler.
dualar

kipa takkesi, dua şalı ve tefilini ile sabah ibadetini yapan bir yemenli yahudi.
geleneksel olarak, yahudiler günde üç vakit ibadet ederler; buna şabat ve bayramlarda dördüncü bir vakit daha eklenir. her ibadetin merkezinde amida bulunur. birçok ibadette anahtar önem taşıyan bir başka dua ise, imanın beyanı şema yisrael'dir (kısaca şema). şema, tora'dan bir ayetin okunmasıdır (tesniye 6: 4): şema yisrael adonay eloheynu adonay ehad —"dinle, ey i̇srail! tanrı bizim tanrımızdır! tanrı tektir!"
yahudilikte geleneksel ibadette okunan duaların çoğunluğu yalnızken de okunabilirse de cemaat ile birlikte yapılan ibadet daha makbuldür. cemaat halinde ibadet etmek için on erişkin yahudinin bir araya gelmesi, yani minyanın oluşturulması gerekir. neredeyse tüm ortodoks yahudilerde ve çok az muhafazakar çevrede, minyanda sadece erkek yahudilerin sayısına bakılır; çoğu muhafazakar yahudi ve diğer yahudi mezheplerinin üyeleri ise yahudi kadınların sayısını da hesaba katar.
i̇badete ek olarak, mütedeyyin gelenekçi yahudiler gün boyunca gerçekleştirdikleri çeşitli eylemler sırasında da dua okurlar. sabah yataktan kalkarken, farklı yemekleri yemeden veya içmeden önce, yemekten kalktıktan sonra v.s. dualar okunur.
dualara yaklaşım yahudi mezhepleri arasında da farklılık gösterir. bu farklılıklar arasında, duaların metinleri, okunma sıklığı, çeşitli dini etkinliklerde okunan duaların sayısı, müzik enstrümanlarının kullanımı ve koro tarafından okunan ilahiler, duaların geleneksel litürjik dillerde mi yoksa yerel dilde mi okunduğu konusu da vardır. genelde, geleneğe en sıkı riayet edenler ortodoks ve muhafazakar cemaatlerken, reformcu ve yeniden yapılanmacı sinagoglar ibadetlerinde çevirilere ve çağdaş metinlere yer vermesi en muhtemel olanlardır. ayrıca, birçok muhafazakar sinagog ve tüm reformcu ve yeniden yapılanmacı yahudi cemaatlerinde, kadınlar erkekler ile eşit statüde ibadetlere katılabilmekte, tora okuma gibi geleneksel olarak erkekler tarafından yerine getirilen rolleri de üstlenebilmektedirler. bunun yanı sıra, birçok reform mabedinde yer verilen orglar ve karma korolarla ibadete müzik ile de eşlik edilmektedir.
yahudi bayramları
ana madde: yahudi bayramları
yahudi bayramlarında, yaratılış, vahiy ve kefaret gibi tanrı ile dünya arasındaki ilişkiye dair merkezi temalar da kullanılır.
şabat

şabat yemeğinin başında işlemeli hala örtüsü altındaki iki somun örülmüş şabat hala ekmeği.
cuma gecesi günbatımından kısa bir süre önce başlayıp cumartesi gecesi günbatımından kısa bir süre sonra biten haftalık tatil günü şabat, tanrı'nın yaratılışın altı gününden sonra istirahat ettiği günün anısına idrak edilir.[25] şabat olgusu yahudilik adetlerinde kilit bir rol oynar ve derin bir dini hukuk külliyatı ile düzenlenir. cuma günbatımında, evin hanımı iki ya da daha fazla mum yakıp şükran duası okuyarak şabat'ı karşılar. akşam yemeği, bir bardak şarap üzerine yüksek sesle okunan kiduş ve ekmek üzerine okunan motzi şükran duaları ile başlar. masa üzerinde iki somun örülmüş hala (challah) ekmeği bulunması adettir. şabat boyunca, yahudilerin 39 melaha ("iş" olarak çevirilebilir) kategorisinden herhangi birine giren faaliyetleri yapması yasaktır. aslında, şabat'ta yasaklanan faaliyetler bilindik anlamda "iş"ler değildir: bunlar arasında, ateş yakmak, yazı yazmak, para kullanmak ve kamusal alanda eşya taşımak da vardır. modern zamanda, ateş yakma yasağı yakıt yakılmasını gerektirdiği için taşıt sürmeyi ve elektrik kullanmayı da içine alacak şekilde genişletilm

i̇srail'deki yahudi mezhepleri
bu mezheplerin tümü i̇srail'de de varlığını sürdürse de, i̇srailliler yahudi kimliğini diyasporadaki yahudilerden daha farklı şekillerde tanımlarlar. çoğu i̇srailli yahudi, kendini "laik" (hiloni), "gelenekçi" (masorti), "dindar" (dati) veya haredi şeklinde tanımlar. "laik" tanımı, yahudi kimlikleri yaşamlarında çok güçlü bir kuvvet olmakla birlikte, bunu büyük ölçüde geleneksel dini inanç ve uygulamalardan ayrı bir yerde tutan batı (avrupa) kökenli i̇srailli aileler arasında daha revaçtadır. nüfusun bu kesimi, gerek resmi i̇srail hahamlığının (ortodoks) gerekse diyasporadaki yahudiler arasında yaygın olan liberal hareketlerin (reform, muhafazakar) önderliğindeki örgütlü dini yaşama katılmaz.
"gelenekçi" (masorti) tanımı ise, en çok "doğu" kökenli (örn. ortadoğu, orta asya ve kuzey afrika) i̇srailli aileler tarafından kendilerini tanımlamakta kullanılır. yaygın olarak kullanılan bu terimin resmi masorti (muhafazakar) hareketi ile ilgisi yoktur.
i̇srail'de "laik" ve "gelenekçi" terimlerinin kullanımı önemli belirsizlikler içerir. bunlar sık sık çakışabilmekte, ideoloji ve dinin gereklerinin yerine getirilmesi açısından son derece geniş bir alanı kapsamaktadırlar.
"ortodoks" ise i̇srail'de bu kategoriye giren yahudilerin yüzdesinin diyasporadakilerden çok daha yüksek olmasına rağmen, ülkede kullanılan söylemde tercih edilen bir terim değildir. diyasporada "ortodoks" olarak adlandırılan mezhebin i̇srail'deki muadili, ülkede genel olarak dati (dindar) ve haredi (ultra-ortodoks) olarak adlandırılan gruplardır. dati, "dindar siyonizm" ya da "ulusal dindar" topluluğun yanı sıra, son onyılda ortaya çıkan ve büyük ölçüde haredi yaşam tarzı ile milliyetçi ideolojiyi bir araya getiren haredi leumi (milliyetçi haredi) veya "hardal"ı da içine alır. (yidiş'de, mütedeyyin ortodok yahudilere frum, daha liberal yahudilere ise frei da denmektedir).
haredi, toplumun etnik ve ideolojik olarak kabaca üç farklı gruba ayrılabilecek bir kesimini içine alır: (1) aşkenaz kökenli "litvanyalı" (hasidik olmayan) harediler; (2) aşkenaz kökenli hasidik harediler; ve (3) sefarad haredileri. bu gruplardan en büyüğünü oluşturan üçüncü grup, 1990'ların başından bu yana siyasette de en aktif olanıdır. [kaynak belirtilmeli]
alternatif yahudilik
yahudi kimliğinin bu muhafazakar-liberal çizgi dışında kalan ifade şekilleri de bulunmaktadır.
geleneksel rabinik yahudiliğin modern zamanın radikal değişikliklerine maruz kalması sonucunda ortaya çıkan ideolojik tepkiler olan yukarıda sayılan mezheplerin aksine, karaim yahudiliği modern bir yahudi hareketi olarak ortaya çıkmamıştır. karaizmin takipçileri, saddukiler gibi, i̇kinci tapınak döneminin rabinik olmayan yahudi tarikatlarının devamı olduklarına inanırken, diğerleri bunun 8. ve 9. yüzyıllarda başlatılmış bir tarikat olduğunu iddia eder. karaylar (ya da diğer adıyla, yazıtların halkı), sadece i̇brani kutsal kitabı'nı ve peşat'ı (açık ve yalın anlam) kabul ederken, kutsal kitap haricindeki metinlerin yetkinliğini reddederler. bazı avrupalı karaylar kendilerini yahudi toplumunun parçası kabul etmese de çoğunluğu eder. i̇lginç şekilde, naziler sıklıkla karayları yahudiler ile ilişkilendirmemiş ve bundan dolayı birçok karay cemaati i̇kinci dünya savaşı'ndan sağ çıkabilmiştir. bu sayede, litvanya gibi yahudi cemaatlerinin tümüyle yıkıma uğradığı yerlerde karaylar bugün dahi varlığını sürdürmektedir. yunanistan gibi diğer yerlerde ise, naziler karayları yahudi geleneğinin bir parçası olarak görmüş ve onları da kötü muameleye maruz bırakmıştır.
etnik yahudiler arasındaki bir başka tarihi grup da, yahudiliğin ana kolundan farklı bir kültürel ve dini kimliğe sahip olan ve tümüyle batı şeria'daki nablus/şehem bölgesindeki gerizim dağı'nın etrafı ile tel aviv'in yakınlarındaki holon'da bulunan