özet geç diye yalvaracaksın 2

i̇sa [değiştir]

ana madde: i̇sa

atina'daki defne kilisesi'nin kubbesindeki i̇sa mozaiği (1090-1100)

ayasofya'da bulunan i̇sa motifi
i̇sa (d. m.ö. 8-2 - ö. m.s. 29-m.s. 36), hıristiyanlıktaki temel figürdür. doğum ve ölüm tarihleri ile ilgili olarak kimi tarihçiler ve araştırmacılar farklı görüşler belirtirler. hıristiyan teolojisi'nde i̇sa'nın kimliğini inceleyen dal kristoloji olarak bilinir. tanrı olarak adlandırır. hıristiyanlıkta nasıra'lı i̇sa olarak da bilinir. hıristiyan kaynaklarında ve yer yer kur'an'da i̇sa mesih olarak anılır.[7][8][9][10] hayatı ile ilgili başlıca kaynaklar kanonik i̇ncillerdir.
i̇sa, roma i̇mparatorluğu'nun yahudiye eyaletinde, kendisi de bir yahudi olan meryem'den dünyaya gelmiştir. hıristiyanlık'ta ve i̇slam'da, mucizevi bir şekilde babasız dünyaya geldiği kabul edilir. marangoz, öğretmen ve şifa dağıtıcıdır. hıristiyanlıkta, "halkı isyana teşvik etmek" suçlamasıyla yahudi din adamlarının baskısı ve roma i̇mparatorluğu'nun yahudiye valisi pontius pilatus'un emriyle çarmıha gerildiği kabul edilir.
hıristiyanlar için i̇sa, mesih'tir, tanrının oğlu ve bizzat kendisidir. baba (tanrı) ile insanlar arasında aracı, beklenen mesih, kurtarıcı, rab, tanrı ile aynı "öz" den olan, güçlü tanrı, tek insan, dünyanın tek kralı, kutsal üçlü birlik'teki kişilerden "oğul"dur. hıristiyan kaynakları onu "i̇sa mesih" olarak anarlar.
i̇sa'nın tanrısal ve insani özellikleri farklı mezheplerce farklı yorumlanır. hıristiyanlığın monofizit görüşüne göre insani tabiatı ile tanrısal tabiatı, tanrısal özü altında erimiş ve ayrılmaz bölünmez tek bir tabiat meydana gelmiştir. çarmıhta, i̇sa'nın insani tabiatı gibi ilahi tabiatı da acı çekmiştir. meryem theotokosdur, yani tanrı anasıdır.
diofizit görüşe göre ise insani ve tanrısal olmak üzere birbirinden bağımsız iki tabiatı vardır. çarmıha gerildiğinde ilahi tabiatı bedeninden ayrılmış, sadece insani tabiat acı çekmiştir. meryem, insan olan i̇sa'nın annesidir dolayısıyla da ona theotokos yani tanrı anası denemez.
ortodoks, katolik ve protestanlara göre i̇nsani ve tanrısal iki tabiatı olup bunlar asla birleşmezler, karışmazlar ve ayrılmazlar.
i̇sa ismi köken olarak arapça'dan gelmektedir. ancak i̇sa'nın orijinal ismi yeşua(yahşuah) olarak geçer. orijinal ismin anlamı i̇branice dilinde "yhvh kurtarır" anldıbına gelir.[11]
kitabı mukaddes [değiştir]

hıristiyanlığın kutsal kitabı, kitabı mukaddestir. kitabı mukaddes, eski ahit ve yeni ahit olmak üzere başlıca iki bölümden oluşur.
eski ahit [değiştir]
kitabı mukaddes'in ilk kısmı eski ahit ya da eski antlaşma olarak adlandırılır. yahudilerin kutsal kitaplarından tanah ile bölüm adları ve sınıflandırmalar hariç hemen hemen aynıdır. eski anlaşma i̇sa'nın doğumundan önceki çok uzun bir zaman diliminde yahudi peygamberler tarafından yazılmıştır. bu bölümde i̇sa veya meryem'den, henüz dünyaya gelmemiş oldukları için ismen bahsedilmez ancak eski anlaşma'nın bazı kitaplarında i̇sa'ya atıfta bulunulur. i̇sa'dan söz eden eski anlaşma pasajları arasında yaratılış 3:15; yaratılış 12:1-3; yaratılış 49:10 yasa'nın tekrarı 18:15; 2. samuel 7:1-29; mezmurlar'da birçok ayet; yeşaya 7:14; yeşaya 9:6-7; yeşaya 52:13-53:12; daniel 7:13-14; mika 5:2 ayetleri sayılabilir.
yeni ahit [değiştir]
kitabı mukaddes'in ikinci bölümünü oluşturan yeni anlaşma ise i̇sa'nın sağlığında ve/veya ölümünden sonra havariler, ve elçiler tarafından yazılmıştır. hıristiyanlarca kanonik kabul edilen matta, markos, luka ve yuhanna i̇ncil'leri yeni anlaşma'nın ilk dört bölümünü oluşturur.
yahudi kutsal metinlerinden oluşmuş tanah'ın hıristiyanlıkta eski anlaşma'nın olarak adandırılmasının nedeni tanrı'nın i̇sa'dan asırlar önce musa ile sina dağı'nda yaptığına inanılan anlaşmadır. hıristiyanlar tanrı'nın i̇sa aracılığı ile yeni bir antlaşma yaptığına inandıklarından ötürü kitabı mukaddes'in i̇sa'dan bahseden ikinci bölümünü yeni anlaşma olarak adlandırırlar.
i̇ncil [değiştir]
i̇ncil, kitabı mukaddes'in, yeni ahit kısmının ilk dört bölümünün her birine verilen isimdir. matta, markos, luka ve yuhanna tarafından kaleme alınmış olan dört i̇ncil yazarlarının adıyla anılır. hıristiyan dinine göre i̇nciller i̇sa'nın hayatını ve öğretilerini anlatır.
türkçeye arapçadan geçen kelimenin aslı yunanca "ευαγγελιον" (evangelion) şeklindedir ve 'iyi haber, müjde' anldıbına gelir.
i̇ncil kelimesi gerçekte yeni anlaşma'nın ilk dört kitabını (bölümünü) karşıladığı halde, bazen yeni anlaşma'

katolik kilisesi
vikipedi, özgür angiblopedi
(roma katolik kilisesi sayfasından yönlendirildi)kontrol edilmemiş
→kilise sözcüğünün diğer anlamları için kilise (anlam ayrımı) sayfasına bakınız
hıristiyanlık

i̇nançlar[göster]
kişiler[göster]
teoloji[göster]
kitab-ı mukaddes[göster]
mezhepler[göster]
bayramlar[göster]
diğer dinler[göster]
g • t • d

bir meryem ana ikonu
katolik kilisesi veya roma katolik kilisesi, ruhani başkanı roma başpiskoposu (papa) olan, en fazla cemaate sahip hıristiyan mezhebi[1]. dünyada yaklaşık 1,2 milyar mensubu vardır[2]. katolikler yoğun olarak güney amerika'da ve avrupa'nın güneyinde bulunurlar.
katoliklik, kutsal ruh'un kaynağı, i̇sa'nın tanrısal yönü, geleneklere verdiği önem, dini törenler ve havari petrus'un halefi kabul ettiği roma başpiskoposu'na (papa) verdiği ayrıcalıklarla diğer hristiyan mezheplerinden ayrılır. papa'nın yanılamayacağı 1870'de alınan bir kararla resmileşmiştir.
katolik kilisesi azizlere ve meryem'e diğer kiliselerden daha fazla kutsiyet verir.
sadece erkekler papaz olabilirler. evlenemezler, cinsel ilişkide bulunamazlar.
katolik kilisesi boşanmaya, kürtaja ve suni döllenmeye karşıdır.
günah çıkarma çok önemli bir yer tutar.
katoliklik de ortodoksluk gibi 4. ekümenik konsil olan kadıköy konsili (kalkedon konsili)'nin kararlarını tanıyan bir kilisedir ancak ortodoks kilisesi sadece ilk 7 konsili tanımış, bundan sonra yapılanları geçersiz saymıştır. oysa katolik kilisesi 20 konsilin kararlarının da bağlayıcı olduğunu savunur.
konu başlıkları [gizle]
1 kökenbilim
1.1 kadıköy konsili'nde alınan kararlar
2 tarihçe
3 i̇nanç sistemi
4 kilisenin 7 sakramenti (sırrı)
5 kaynakça
5.1 dipnotlar
kökenbilim [değiştir]

katolik sözcüğü, yunanca katholikos (evrensel) kelimesinden türetilmiştir.[3]
kadıköy konsili'nde alınan kararlar [değiştir]
ana madde: kadıköy konsili
i̇sa'da hem insani hem de tanrısal özellikler bulunmaktadır, bu özellikler meryem i̇sa'yı doğurmadan önce de bulunmaktaydı. i̇sa tanrı olarak baba ile aynı özden, i̇nsan olarak da günahlar hariç insanlarla aynı özdendir. dolayısıyla meryem sadece i̇nsan olan i̇sa'nın değil tanrı olan i̇sa'nın da anasıdır ve ona tanrı anası anldıbına gelen theotokos denilmelidir.
bu farklı doğalar birleşmeden sonra hiçbir şekilde değişime uğramayıp kendi özelliklerini muhafaza etmişlerdir.
çarmıhta acı çeken i̇sa'nın sadece i̇nsani doğasıdır, bu acı tanrısal doğa'ya dokunmamıştır.
aslında diofizit görüşe yatkın olan bu karara itiraz eden monofizit piskoposlar kendi bağımsız kiliselerini k

meryem ve i̇sa'nın tanrısal doğası [değiştir]

i̇sa'da hem insani hem de tanrısal özellikler bulunmaktadır, bu özellikler meryem i̇sa'yı doğurmadan önce de bulunmaktaydı i̇sa tanrı olarak baba ile aynı özden, i̇nsan olarak da günahlar hariç insanlarla aynı özdendir. dolayısıyla meryem sadece i̇nsan olan i̇sa'nın değil tanrı olan i̇sa'nın da anasıdır ve ona tanrı anası anldıbına gelen theotokos denilmelidir.
bu farklı doğalar birleşmeden sonra hiçbir şekilde değişime uğramayıp kendi özelliklerini muhafaza etmişlerdir.
çarmıhta acı çeken i̇sa'nın sadece i̇nsani doğasıdır, bu acı tanrısal doğa'ya dokunmamıştır.
aslında diofizit görüşe yakın olan bu karara itiraz eden monofizit piskoposlar kendi bağımsız kiliselerini kurmuşlardır.

slav ortodoks haçı
kilisenin yapısı [değiştir]

ortodoks kilisesi, her ülkede ayrı örgütlenmişdir. her bağımsız ortodoks kilisenin bir başpiskoposu ve ona bağlı piskoposları bulunur. başpiskopos kendi piskoposlarını seçer ve piskoposlarından oluşturduğu meclis ile (sen sinod) şehirlerin veya bölgelerin başında bulunan piskopos ya da metropolitleri vasıtasıyla tüm ülkedeki kiliselerin dini reisi olur.

ortodoksların dünya üzerinde yoğun olarak bulunduğu ülkeler
patrik, katoliklikteki gibi devlet başkanı statüsünde değildir, diğer kendisi de bir başpiskopos olup sadece saygınlık bakımından diğerlerinden üst seviyededir ancak diğer başpiskoposların yönetim bölgelerine müdahale yetkisi yoktur.
ortodokslukta patriklerin ya da piskoposların yanılmazlık özellikleri yoktur bunun ifadesi dahi şirk kabul edilir.
katolik kilisesinin ayrılması [değiştir]

katolik kilisesi ile kutsal ruh'un kaynağı ile ilgili bir tartışma sonucu görüş ayrılığına düşmüşlerdir. ortodoksluğa göre kutsal ruh, baba'dan çıkmışken. katolikler'e göre baba ile oğul'dan çıkmıştır.
bu ayrım sonucu roma kilise'si 1054 yılında ayasofya'ya gönderdiği bir belge ile ortodoksluk'tan tamamen ayrılmıştır ve iki kilise karşılıklı birbirlerini aforoz etmişlerdir.
1204 yılında 4. haçlı seferleri sırasında, haçlı ordusunun i̇stanbul'u yağmalayıp, ortodoks kiliselerini basıp ortodoks rahiplerini öldürmesi üzerine nefret daha da artmıştır [kaynak belirtilmeli].
1964 yılında dönemin papa'sı vi. paul ile patrik i. athenagoras karşılıklı olarak aforozları kaldırmışlardır. ancak iki kilise arasındaki bu yumuşama halka yansımamıştır[kaynak belirtilmeli].
i̇nanç sistemi [değiştir]

patrik ruhani başkandır, yanılabilir.
roma katolik kilisesi evrensel değildir, papa gibi o da yanılabilir.
kutsal ruh, sadece baba'dan çıkmıştır.
i̇sa hem insan, hem tanrı tabiatına sahiptir.
meryem ve aziz ikonalarına saygı gösterilir
komünyon (kudas) ayininde ekmek mayalı olmalıdır ve şarap sulandırılmalıdır.
7 sakrament vardır.
patrik, başpiskopos, piskopos ve keşişler dışındaki papazlar ve diyakozlar evlenebilir.
sadece ilk 7 konsilin kararları kabul

protestanlık
vikipedi, özgür angiblopedi
(protestan kilisesi sayfasından yönlendirildi)
→kilise sözcüğünün diğer anlamları için kilise (anlam ayrımı) sayfasına bakınız
hıristiyanlık

i̇nançlar[göster]
kişiler[göster]
teoloji[göster]
kitab-ı mukaddes[göster]
mezhepler[göster]
bayramlar[göster]
diğer dinler[göster]
g • t • d

macaristan'da kalvenci bir protestan kilisesi
protestanlık hıristiyanlığın en büyük üç ana mezhebinden biridir. 16. yüzyılda martin luther ve jean calvin'in öncülüğünde katolik kilisesine ve papa'nın otoritesine karşı girişilen reform hareketinin sonucunda doğmuştur (1529).
papazlara ihtiyaç duymaksızın kitab-ı mukaddes'i okuyabildikleri için, her vaftiz edilmiş inananın aracı bulunmadan rahiplik yetkisi olduğuna inanan protestanlar kitab-ı mukaddes'i hristiyanlık için tek kaynak saymışlardır.
reform sonrası ortaya çıkan dini akımlar öncelikle kendi icinde 3 ana kola ayrilmistir. bunlar;
lutheryanizm
kalvinizm
anglikanizm dir
protestanlık diğer hıristiyan mezheplerinden bazı ayrımlar gösterir. katolik ve ortodokslar gibi ruhanî başkanları yoktur. protestanlık, katolik ve ortodoks kiliselerin merkeziyetçi anlayışının tersine, çeşitli kiliseler veya mezhepler arasındaki kurumsallaşmamış bir topluluktur. katolik inanç sisteminin çoğunluğunu korusalar da, katolik kilisesinin papa'ya verdiği geniş yorum ve uygulama yetkisini tanımama, dini inançları daha kişisel düzeyde yaşama ve katolik kilisesi nin dünyasallaşan ayin ve uygulamalarından uzaklaşma gerekçeleriyle ayrılmışlardır.
özellikle john calvin'in öncülük ettiği kalvinizm ekolüne bağlı olan reform kiliseleri ve presbiteryen mezhepleri eski ahit'te on emirde yer alan kendin için oyma put; yukarda göklerde olanın, ya da aşağıda yerde olanın, ya da yerin altında sularda olanın suretini hiç yapmayacaksın, onlara eğilmeyeceksin ve onlara ibadet etmeyeceksin yasasına uyma gerekçesiyle kiliselerinde resim, heykel ve tasvir bulundurmazlar.
lutherci kiliseler ise bu açıdan katolik mirasa bağlı kalmış ve kilise binalarındaki süsleme ve dekoru bir ölçüde muhafaza etmişlerdir.
lutherci akım daha çok kuzey avrupa'da yerleşmiş, almanya'nın büyük bölümünde evangelische kirche adı altında, ve i̇sveç, norveç, finlandiya ve danimarka gibi i̇skandinav ülkelerinde ise ulusal devlet kilisesi temelinde kabul görmüştür.
katoliklerin tersine protestan rahipler evlenebilirler ve giderek bazı protestan mezheplerinde kadınların da rahip olabilme hakları vardır. i̇ncil'in anadilde okunabilmesi de protestanlığın bir başka özelliğidir. katolikler ve ortodokslar kilise ayinlerinde i̇ncil'i yunanca ve latince okumak zorundaydılar; ancak i̇kinci vatikan konsülünün toplanmasının ardından katolik kiliselerinde de ana dilde ayin yapma özgürlüğü novus ordo adı verilen yeni bir kilise yasası uyarınca kabul edildi.
protestanlıkta azizlere ve meryem ana'ya dua edilmez ve dilekte bulunulmaz. protestanlar i̇ncil'in katolik kilisesi tarafından kabul edilen bazı kitapları apokrif olarak tanımlar ve tanrı sözü olarak kabul et

musevilik
vikipedi, özgür angiblopedi
kontrol edilmemiş

bu madde musevilik dini ile ilgilidir. yahudi kimliğinin etnik, tarihi ve kültürel yönleri için, yahudiler maddesine bakınız.

musevilik
musevi felsefesi[göster]
dinî metinler[göster]
kutsal şehirler[göster]
musevi bayramları[göster]
önemli şahsiyetler[göster]
musevi hayatı[göster]
okullar[göster]
dinî roller[göster]
dinî binalar[göster]
musevi ayin sistemi[göster]
musevi dilleri[göster]
etnik bölünmeler[göster]
musevi mezhepleri[göster]
dinî objeler[göster]
musevi duaları[göster]
diğer dinler ve musevilik[göster]
yahudilik portali
g • t • d
musevilik ya da yahudilik (arapça yahūdī yehud kavmi ve dini; i̇branice yəhūdī) [1], ilk olarak i̇branilerin kutsal kitabı (tanah) ile gelen, ardından da talmud'da ve diğer kutsal metinlerde daha da kapsamlı bir şekilde incelenip yorumlanan inanç ve uygulamalar bütününe verilen addır. musevilik, i̇srailoğulları (daha sonra da yahudi ulusu) ile tanrı arasındaki akde dayalı ilişki şeklinde kendini gösterir. i̇lk tek tanrılı din ya da dinlerden biri olarak kabul edilmekte ve hâlen günümüzde uygulanan en eski dini gelenekler arasında yer almaktadır. tarihi, ilkeleri ve etiği ile hıristiyanlık ve i̇slamın yanı sıra, kimi semavi olmayan dinleri de etkileyen museviliğin dini metinleri ve geleneklerinin birçoğu diğer semavi dinlerin de merkezinde yer alır. batı hıristiyanlığının temelini oluşturan musevilik, birçok yönü ile laik batı kavramları olan etik ve medeni hukukla da benzerlikler gösterir.
gerek sonradan bu dine geçen gerekse doğuştan yahudi ulusuna mensup olan (laikler de dahil), yahudiliğin takipçilerine yahudi adı verilir. yahudi topluluğu, kutsal metinlerinde bir dinin takipçilerinden ziyade, bir ulus olarak tanımlanmalarından ötürü bir dinsel etnik grup olarak kabul edilir. 2007 yılı itibariyle, dünya üzerindeki yahudi nüfusunun, yüzde 41'i i̇srail'de,[2] yüzde 40'ı ise amerika birleşik devletleri'nde olmak üzere 13,2 milyon olduğu tahmin edilmektedir.
günümüz museviliğinde, merkezi otorite tek bir kişi ya da kuruma değil, kutsal metinlere, din hukukuna ve bu metin ve kanunları yorumlayan bilge hahamlara verilmiştir. yahudi geleneğine göre, musevilik (m.ö. 2000 civarında) tanrı ile yahudi ulusunun atası ve yahudi soyunun başlatıcısı olan i̇brahim arasındaki akit ile başlar. çağlar boyunca, yahudilik bir dizi dini ilkeye riayet etmiş, bunların başında da evreni yaratan ve yönetmeye devam eden tek, her şeyi bilen, her şeye kadir, bağışlayıcı ve her yerde olan bir tanrı'ya iman etmek gelmiştir. museviliğin çoğu koluna göre, tanrı i̇srailoğulları ve onların soyundan gelenler ile bir akit yapmış, tanrı'nın kanunları ve emirleri sina dağı'nda, yazılı ve sözlü tora şeklinde vahyolunmuştur. öte yandan, karay musevileri sadece yazılı tora'nın vahyolunduğuna inanırlar. musevilikte, tora çalışmaları ile tora'da kayıt altına alınan ve talmud'da tefsir edilen emirlere uyulmasına geleneksel olarak büyük önem atfedilmiştir.
konu başlıkları [gizle]
1 dini doktrin ve inanç esasları
2 museviliğin dini metinleri
2.1 rabinik metinler
2.2 tevrat
2.3 tanah
2.4 kabala
2.5 yahudi hukuk literatürü
2.6 yahudi felsefesi
3 yahudi kimliği
3.1 yahudi halkı ile yahudilik arasındaki fark
3.2 kişiyi yahudi yapan nedir?
4 yahudi nüfus istatistikleri
5 yahudi mezhepleri
5.1 i̇srail'deki yahudi mezhepleri
5.2 alternatif yahudilik
6 yahudi görenekleri
6.1 dini kıyafetler
6.2 dualar
6.3 yahudi bayramları
6.3.1 şabat
6.3.2 üç ziyaret (hac) bayramı
6.3.3 ulu günler
6.3.4 diğer bayramlar
6.3.4.1 hanuka
6.4 tora okumaları
6.5 sinagoglar ve dini yapılar
6.6 beslenme yasaları: kaşrut
6.7 aile saflığı
6.8 yaşam evreleri
7 cemaat liderliği
7.1 klagib kohenlik (kehuna)
7.2 i̇badet önderleri
7.3 uzmanlık gerektiren dini roller
8 tarihçe
8.1 kökenler
8.1.1 geleneksel bakış
8.1.2 eleştirel tarihi bakış
8.1.3 kenaan etkisi
8.2 antik çağ
8.3 tarihte yahudi gruplaşmaları (1700 yılına kadar)
8.4 baskılar
8.5 hasidizm
8.6 aydınlanma ve reform yahudiliği
8.7 günümüzde yahudilik
9 yahudilik ve diğer dinler
9.1 hıristiyanlık ve yahudilik
9.1.1 i̇slam ve yahudilik
9.2 yahudiliği içine alan sinkretik hareketler
10 t.c. din kültürü ve ahlak bilgisi dersi öğretim programında musevilik
11 ayrıca bakınız
11.1 yahudiler ve yahudilik
11.2 yahudi hukuku ve dini
11.3 karşılaştırmalı
12 dipnotlar
13 bi

dini doktrin ve inanç esasları

ana madde: musevi inanç esasları
i̇nancın 13 esası:
tam bir imanla inanırım ki, adı kutsal olan yaradan yaratılmış olan her şeyin yaradan'ı ve hükmeden'idir. sadece o yarattı, yaratır ve yaratacaktır.
tam bir imanla inanırım ki, adı kutsal olan yaradan tek'tir, o'ndan başkası yoktur ve sadece o bizim tanrı'mızdır; hep vardı, var ve var olacak.
tam bir imanla inanırım ki, adı kutsal olan yaradan'ın bedeni yoktur ve maddenin tüm özelliklerinden berîdir ve o'na hiçbir (fiziki) kıyaslama yapılamaz.
tam bir imanla inanırım ki, adı kutsal olan yaradan ezeli ve ebedidir.
tam bir imanla inanırım ki, adı kutsal olan yaradan'a ve sadece o'na dua etmek caizdir, o'ndan başkasına dua etmek caiz değildir.
tam bir imanla inanırım ki, peygamberlerin tüm sözleri doğrudur.
tam bir imanla inanırım ki, rahmetle andığımız, önderimiz moşe'nin peygamberliği gerçektir ve o kendisinden önceki ve sonraki peygamberlerin en büyüğüdür.
tam bir imanla inanırım ki, artık bizim olan tora rahmetle andığımız, önderimiz moşe'ye verilenin aynıdır.
tam bir imanla inanırım ki, tora değiştirilmeyecek, adı kutsal olan yaradan asla başka bir tora göndermeyecektir.
tam bir imanla inanırım ki, adı kutsal olan yaradan insanın her yaptığını ve her düşüncesini bilir, zira "hepsinin yüreğini şekil veren, tüm yaptıklarını anlayan o'dur" (mezmurlar 33:15).
tam bir imanla inanırım ki, adı kutsal olan yaradan emirlerine uyanı ödüllendirir, karşı geleni cezalandırır.
tam bir imanla inanırım ki, mesih gelecektir; ve gelişi gecikmiş olsa da, her gün onun gelişini beklerim.
tam bir imanla inanırım ki, adı kutsal olan yaradan dilediği zamanda ölüleri ayağa kaldıracak, o'nun adı ilelebet övülecektir.
—-moşe ben meymon
musevilik, i̇brani kutsal kitabında yer alan, talmud ve diğer metinlerde de daha kapsamlı bir şekilde incelenip izah edilen ilke ve esaslar üzerine kurulu, tek tanrılı bir dindir. yahudi inanışına göre, musevilik tanrı ile i̇brahim arasında yapılan akit ile başlar.
musevilik, teolojik açıdan tek tanrıcılığı daima son derece güçlü bir şekilde savunmuştur. bununla beraber, tanah'ta, birçok i̇srailoğlunun museviliğin inançlarından saptığı kaydadeğer dönemlerden bahsedilir.
tarihi olarak, musevilik yazılı ve sözlü tora'nın vahyolunduğu inancını ve kabulünü imanın temeli [3] olarak değerlendirmişse de, musevilikte dini dogmayı dikte ettiren merkezi bir otorite bulunmaz. bu, tora ve talmud'un özünde var olan belirli teolojik inançlara dair birçok farklı düzenlemenin ortaya çıkmasına da yol açmıştır. zaman zaman kimi hahamlar kati bir düzenleme üzerinde fikir birliğine varmışsa da, diğerlerinin muhalefeti ile karşılaşmışlar, birçok haham da bu tarz teşebbüsleri tora'nın bütünüyle kabulüne zarar verdiği gerekçesi ile eleştirmiştir.[4] bilhassa talmud'da, kimi inanç esasları (örn. tora'nın tanrısal kaynağı), reddedilmeleri halinde kişiyi "apikoros" (sapkın) konumuna düşürecek kadar önemli kabul edilir.[5]

yahudiliğe özgü cisimler (yukarıdan saat yönünde) şabat mumlukları, el yıkama kasesi, tora'nın kitaplarından biri ve tanah, yad, şofar ve etrog kutusu.
yüzyıllar içinde, musevilikte inanç esaslarına dair bir dizi düzenleme ortaya çıkmış, her ne kadar kimi detaylar konusunda aralarında farklılıklar görülmüşse de, özlerinde yatan ideoloji açısından ortaklıklar sergilemişlerdir. bu düzenlemelerden yetkinliği en yaygın kabul görenlerden biri de musa ibn meymun (moşe ben meymon) tarafından 12. yüzyılda belirlenen imanın 13 esası olmuştur. bu esaslar ilk ortaya atıldıklarında tartışmalara yol açmış, hasdai crescas ve joseph albo'nun eleştirilerine hedef olmuştur. i̇bn meymun'un on üç ilkesi yahudi toplumunun büyük bölümü tarafından sonraki birkaç yüzyıl boyunca gözardı edilmiştir.[6] zaman içinde, bu ilkeler şiir halinde yeniden ifade edilerek ("ani ma'amin" ve "yigdal") museviliğin dua kitabına eklenmiş ve sonunda yaygın kabul görmüştür.
i̇bn meymun'a göre, belirlediği 13 esasın tekini dahi reddeden her yahudi dönme ve sapkın olarak kabul edilmeliydi.[7][8] her ne kadar çoğu yahudi alim ibn meymun'un 13 esasından nispeten çok ufak farklılıklar gösteren görüş açılarına sahip olmuşlar [9] ve musevilikte bugüne kadar hiçbir zaman tek bir normatif ve bağlayıcı iman ikrarı görülmemişse de [9][10][11], ibn meymun tarafından düzenlenen bu 13 esas, yahudi inançlarının geniş kabul gören bir listesini yaratmaya en yakın çalışmadır.[12][13]
joseph albo ve abraham ibn davut, ibn meymun'un listesini, doğru olmakla birlikte, aslında imanın temelini teşkil etmeyen, bu yüzden de sadece kusurlu görülmeleri gereken çok sayıda yahudiyi "sapkın" kategorisine sokan, gereğinden fazla sayıda madde içerdiği için eleştirmiştir. diğer birçok kişi de, bu tarz düzenlemeleri tora'nın bütünü ile kabulüne zarar verdiği gerekçesiyle eleştirmiştir (bakınız yukarı). bununla birlikte, belirtildiği gibi, ne ibn meymun, ne de çağdaşları bu esasların yahudi inanışının tümünü kapsadığını düşünmemiş, bunları daha ziyade museviliğin kabulünün özünü oluşturan teolojik temeller olarak görmüşlerdir. bu çerçevede, antik dönem tarihçisi josephus, dini inançlardan ziyade uygulama ve göreneklere vurgu yapmış, sapkınlığı yahudi hukukuna riayet edilmemesi ile ilişkilendirmiş, yahudiliğe geçiş için gerekli şartların sünnet (brit milla) olmak ve geleneklere uymak olduğunu savunmuştur.
museviliğin dini metinleri

rabinik metinler
musevilik, tora çalışmalarının yanı sıra diğer dini metinlere de daima önem vermiştir. aşağıda, musevilik uygulama ve düşüncesi açısında merkezi öneme sahip temel çalışmaların düzenli bir listesi bulunmaktadır.
tanah [14] (i̇brani kutsal kitabı) ve yorumu
mesora
targum
yahudi kutsal kitap tefsiri (ayrıca bakınız aşağıda midraş)
talmud dönemi'nin çalışmaları (klagib rabinik metinleri)
mişna ve yorumu
tosefta ve kısa risaleler
talmud:
babil talmudu ve yorumu
yeruşalayim (kudüs) talmudu ve yorumu
midraş yazını:
midraş halaha
midraş agada
halaha yazını
yahudi hukuku ve geleneklerinin temel kanunları
mişne tora ve tefsiri
arba turim ve tefsiri
şulhan aruh ve tefsiri
responsa (cevaplar/fetvalar) yazını
yahudi düşüncesi ve etiği
yahudi felsefesi
kabbala
hasidik çalışmalar
yahudi etiği ve musar hareketi
siddur ve yahudi litürjisi
piyyut (klagib yahudi

tevrat
tevrat tanah'ın ilk beş bölümüne verilen isimdir. çoğu zaman yahudilerin kutsal kitabının tamamı "tora" kelimesiyle açıklanır. i̇branice bir kelime olan tora, arapça'dan türkçe'ye geçmiş olan tevrat'ın karşılığıdır.
tevrat kelimesi "kanun, töre, şeriat, emir, ders" vb. anlamlara gelir. beş bölümden oluşan tevrat, tanrı'nın 7704 kelimeyle musa'ya verdiği dini esasları içeren kitap olarak görülür. tevrat metninin orijinal dili kutsal kitap i̇branicesidir. bir bakıma "şeriat" diye de tanımlanabilen eski antlaşma'yı oluşturan kitapların sayısı, yahudilerce 24, hıristiyanlarca 39'dur. kitapların sıralanışı ve gruplanışı konusunda da her iki din de farklı görüşlere sahiptir.
tora, tanah'ın ilk beş kitabını (pentatök) ve sina dağı'nda musa'ya açıklanan «on emir»i (dekalogos) içerir; bunların tamamı, tanrı'nın kullarıyla antlaşmasını içeren ve kutlayan bir dinsel yasayı oluşturur. her sinagogda, yani musevi tapınağında, tora'nın makara şeklinde iki çubuğa (ets hayim) sarılmış deri üzerine el ile kopya edilmiş bir nüshası (sefer tora) bulunur. haftada 3 gün, törende hazan (i̇slam'daki duahan'nın karşılığı) sinagogdaki cemaat ile beraber tora'nın her hafta okunmak üzere 54 bölüme ayrılmış bölümlerinden birini (peraşa) okur.
tanah
tanah yaklaşık olarak bin yıl içerisinde meydana gelmiştir. ancak kitabın sınırlandırması m.s. 90 yılında toplanmış olan yemnia şurası'nda yapılmış ve bugünkü yazılar seçilerek tesbit edilmiştir. tanah ile birlikte hahamların nesilden nesile sözlü olarak aktardıkları sözlü kanunların bütününe talmud adı verilir. m.s. 150 yıllarında yehuda hanasi adında bir haham, kendilerine kadar aktarılan sözlü kanunların kaybolmasından endişelenerek onları mişna'da toplamıştır. "tekrar edilmek suretiyle belletilen" anldıbına gelen mişna, tevrat'ın tekrarı, kanunların açıklaması ve tefsiri sayılır. ancak belli bir seviyedeki bilgiye sahip olanların anlıyabileceği dilde yazılmış olan mişna'nın anlaşılmasını kolaylaştırmak amacıyla o'na yahudi alimlerince şerhler yazılmıştır bu şerhlere ve açıklamalara gemara adı verilir. talmud, mişna ve gemara adı verilen eserlerin bütününe verilen isimdir.
kabala
kutsal kitap dışında musevi tasavvuf'una ve gizemciliğine kabala adı verilir. kabala, i̇branice "gelenek görenek" anldıbına gelir. yahudilerin harfçilik ve sayıcılıkla karışık tasavvufî varlık bilgisi öğretisidir. daha açık bir tanımla kabala, kutsal kitap metinleri ile sözlü gelenekler üzerine yapılan her tür yorumların ve uygulamaların genel adıdır. yanlış anlaşıldığı gibi kabala bir kitap veya kitaplar toplamı değil "evren'in görünür kargaşasını açıklamayı ve zıtlıklarını kolay anlaşılabilir bir kalıp haline getirmeyi amaçlayan bir doktrin" dir.
başlangıcı 2. tapınak dönemi'nin sonuna (i. yüzyıl) kadar uzanan kabala, tam olarak yahudi gizemciliğinin (esoterism) ortaya çıktığı tarih olan xiii. yüzyıldan başlayarak özel bir öğreti biçiminde gelişmiştir.
bazı dinler tarihçilerine göre kabala'nın kökenleri eski gelenekte (talmud dönemi) aranmalıdır. kabala'nın öğreti ve uygulamaları ancak bir kılavuzun denetimi ve önderliğinde mümkündür. kabala temelde her zaman sözlü geleneğe dayanmıştır. tanrı'nın musa'ya indirdiği yazılı olmayan sözlü tora vahyin gizli bilgisini taşımaktadır. kabalanın en önemli kitabı 23 ciltten oluşan sefer zohar'dır.
kabala xv. yüzyıl avrupa’sında da son derece yaygınlaşmıştır. kabala'nın genel doktrinini, evrenin bir bütün olduğu, belli bir düzene göre hareket ettiği, evrende görülen her şeyin tanrı'nın bir parçası ve yer yüzündeki yansıması olduğu, insanın da, evrenin ve dolayısıyla tanrı'nın bir parçası olma sebebiyle adeta küçük evren sayılması gerektiği şeklinde özetlemek mümkündür (vahdet-i vücud, vahdet-i mevcud, macrocosmos, microcosmos).
yahudi hukuk literatürü
ana madde: halaha
yahudi hukuku ve geleneğinin ("halaha") temelini aynı zamanda pentakök ya da musa'nın (moşe rabenu) beş kitabı olarak da bilinen tora oluşturur. rabinik geleneğe göre, tora'da 613 yönerge vardır. bu yönergelerin bazıları sadece erkeklere veya sadece kadınlara, kimileri sadece kadim mabet görevlileri kohenler ile levilere (levi kabilesinin üyeleri), kimileri ise, sadece i̇srail diyarındaki çiftçilere yöneliktir. birçoğu sadece kudüs tapınağı'nın ayakta kaldığı dönem için geçerli olan bu emirlerden günümüzde hâlen uygulanabilir durumda olanların sayısı 300'den azdır.
her ne kadar inançlarının sadece tora'nın yazılı metnine dayalı olduğu iddia edilen yahudi grupları olmuşsa da (örn. sadukiler ve karaylar), yahudilerin çoğu sözlü yasa'ya inanmıştır. kadim yahudiliğin farisi mezhebi tarafından aktarılan bu sözlü gelenekler, daha sonraları yazılı hale getirilmiş ve hahamlar tarafından genişletilmiştir.
rabinik yahudilik her zaman tora kitaplarının (yazılı kanun olarak adlandırılır) daima sözlü geleneğe paralel olarak aktarıldığını savunagelmiştir. bu görüşe gerekçe olarak da, yahudiler birçok kelimenin belirsiz bırakıldığı ve birçok usulün herhangi bir açıklama veya talimat olmaksızın zikredildiği tora'nın metnine dikkat çekerler; bu ise, okuyucunun detaylara diğer kaynaklardan (örneğin sözlü) aşina olduğunun varsayıldığı anldıbına gelir. tora'ya paralel giden bu maddeler esasında sözlü olarak aktarılmış ve zaman içinde "sözlü yasa" adını almıştır.
kudüs'teki 2. mabet'in yıkılmasının ardından, bu maddelerin büyük kısmı haham yehuda hanasi tarafından (m.s. 200) mişna adı altında düzenlenmiştir. sonraki dört yüzyıl boyunca, bu kanun i̇srail ve babil'de bulunan dünyanın en büyük iki yahudi cemaatinde de tartışılmış ve bu cemaatlerin her birinden gelen mişna tefsirleri zaman içinde düzenlenerek iki talmud olarak bilinen derlemeler altında bir araya getirilmiştir. bunlar, çağlar boyunca, çeşitli tora alimlerinin tefsirleri ile de yorumlanmıştır.
o halde, yahudilikte rabinik yaşam tarzını oluşturan halaha, tora ile sözlü geleneğin —mişna, midraş halaha. talmud ve tefsirleri— birlikte mütalaası üzerine kuruludur. halaha, emsale dayalı bir sistem yoluyla zaman içinde gelişmiştir. hahamlara yöneltilen sorular ve onların kesin cevaplarından oluşan yazına responsa (cevaplar; i̇branice şelot u-teşuvot) adı verilir. zaman içinde, göreneklerin ortaya çıkması ile, yahudi hukukunu oluşturan kanunlar kaleme alınmaya başlamıştır; en önemli kanun olan şulhan aruh günümüzdeki ortodoks dini uygulamalarına büyük ölçüde şekil verme

yahudi felsefesi
ana madde: yahudi felsefesi
yahudi felsefesi, ciddi felsefe çalışmaları ile yahudi teolojisi arasındaki birleşmeye gönderme yapar. önde gelen yahudi felsefeciler arasında, solomon ibn gabirol, saadia gaon, musa ibn meymun ve levi ben gerşon bulunmaktadır. aydınlanmaya (1700'lerin sonu ile 1800'lerin başı) tepki olarak meydana gelen önemli değişiklikler sonucunda, aydınlanma sonrası yahudi felsefecileri ortaya çıkmıştır. modern yahudi felsefesi hem ortodoks hem de ortodoks olmayan yönelimli felsefeden oluşmaktadır. önde gelen ortodoks yahudi felsefeciler arasında, eliyahu eliezer dessler, joseph b. soloveitchik ve yitzchok hutner sayılabilir. tanınmış ortodoks olmayan yahudi felsefeciler arasında ise, martin buber, franz rosenzeig, mordecai kaplan, abraham joshua heschel ve emmanuel lévinas da bulunmaktadır.
i̇lgili maddeler
tora veritabanları
yahudi dua ve şükran dualarının listesi
yahudi kimliği

yahudi halkı ile yahudilik arasındaki fark
daniel boyarin'e göre, din ile etnik kimlik arasındaki temel fark yahudiliğe yabancı bir kavram olup kökleri eflatun'un felsefesine dayanan ve helenistik yahudiliğe de nüfuz eden ruh ile beden arasındaki dualizmin bir biçimidir.[15] boyarin bundan ötürü, yahudiliği din, etnisite ve kültür gibi geleneksel batı kaynaklı kategoriler altına sokmanın kolay olmadığını savunur. boyarin, bunun kısmen yahudiliğin 4.000 yıllık tarihinin batı kültürünün yükselişinin öncesine dayanmasından ve batı'nın dışında gelişmiş olmasından kaynaklandığını belirtir. bu süre zarfında, yahudilerin başından kölelik, anarşik ve teokratik özyönetim, fetih, işgal ve sürgün deneyimleri geçmiş; diyasporalarda, temas ettikleri antik mısır, babil, pers ve helen kültürlerinin yanı sıra, aydınlanma (bkz. haskala) gibi modern hareketlerden ve meyvesini doğu akdeniz'de bir yahudi devleti ile verecek olan milliyetçiliğin yükselişinden de etkilenmişlerdir. ayrıca, bir seçkin sınıfın (hazarlar) yahudiliğe geçişine, ardından da bulunduğu topraklardaki güç merkezi statüsünü bu toprakların önce rusların ardından da moğolların eline geçmesi ile yitirişine tanıklık ettiler. boyarin'a göre, böylece "yahudi kimliği hiçbir kimlik kategorisine uymaz, zira ne salt bir ulusa, ne bir soya, ne de bir dine ait olup diyalektik gerilim içinde bunların hepsini kapsar." [16]
bu bakış açısına karşı, hümanist yahudilik gibi uygulamalar, yahudiliğin dini yönlerini reddederek belirli kültürel gelenekleri korurlar.
kişiyi yahudi yapan nedir?
ana madde: kim yahudidir?
geleneksel yahudi hukuku'na göre, bir yahudi anneden doğan veya yahudi hukuku'na uygun şekilde yahudiliğe geçen kişiye yahudi denir. amerikan reform yahudiliği ve britanya liberal yahudiliği, anne-baba farkı gözetmeksizin ebeveynlerinden sadece biri yahudi olan çocuğu ebeveynleri tarafından yahudi kimliği ile yetiştirilmesi şartıyla, yahudi kabul eder. geleneksel olarak yahudiliğe geçmek isteyenlerin cesareti kırılsa da, günümüzde yahudiliğin tüm ana akımları içtenlikle din değiştirmek isteyenlere açıktır. dine geçiş süreci bir otorite tarafından değerlendirilir ve kişi samimiyeti ve bilgisi konusunda bir sınamaya tabi tutulur.[17] din değiştirenlere, "ben abraham avinu" veya "bat abraham avinu" (i̇brahim'in oğlu veya kızı) adının verildiği yahudilikte, dine geçiş bir aile tarafından evlat edinilmeye benzetilebilir.
geleneksel yahudilik, gerek yahudi olarak doğan gerekse yahudiliğe sonradan geçen her bireyin ebediyen yahudi olarak kaldığını savunur. bu yüzden, ateist olduğunu iddia eden ya da başka bir dine geçen bir yahudi, geleneksel yahudilik tarafından hâlen yahudi kabul edilir. öte yandan, reform hareketi başka bir dine geçen bir yahudinin artık yahudi olmadığını savunur [18][19]; yüksek mahkeme davaları ve hükümleri sonucunda i̇srail hükümeti de bu duruşu benimsemiştir.[20]
i̇srail devleti'nde yahudi kimliğini neyin belirlediği sorusu ise, 1950'lerde, david ben-gurion'un vatandaşlık ile ilgili meselelere bir cevap bulabilmek için dünyanın her yerindeki yahudi dini otoriteleri ve entelektüellerden mihu yehudi ("kim yahudidir") sorusuna dair görüşlerini istemesi ile yeni bir ivme kazanmış oldu. bu konu hâlen çözümlenmekten çok uzaktır ve dönem dönem i̇srail siyasetinde de kendini gösterir.
yahudi nüfus istatisti

yahudi nüfus istatistikleri

ana madde: yahudi nüfusu
"kimin yahudi olduğu" tanımlamasının yapılmasında karşılaşılan sorunlar, dünya üzerindeki yahudilerin toplam sayısını belirlemeyi de zorlaştırmaktadır; tüm yahudiler kendilerini yahudi olarak tanımlamamakta, kendini yahudi olarak tanımlayanların bazıları ise diğer yahudiler tarafından öyle kabul edilmemektedir. yahudi yıllığı'na (1901) göre, 1900 yılında dünya üzerindeki yahudi nüfusu yaklaşık 11 milyondu. yahudi nüfus araştırması'na göre, 2002 yılında dünyada 13,3 milyon yahudi yaşıyordu. yahudi yılı takvimi ise bu rakamı 14,6 milyon olarak vermektedir. yahudi nüfusunun artış hızı 2000 – 2001 yılları arasında %0,3 büyüme ile hâlen yüzde sıfıra yakındır. yahudiliğe yapılan geçişlerin kısmi olumlu katkısına rağmen karma evlilikler ve düşen doğum oranları yahudi nüfus sayısını olumsuz yönde etkilemektedir.
kimi yazarlar tarafından yahudilerin toplumda nüfuslarının ötesinde bir öneme sahip oldukları kaydedilmiştir. bir örnekte, mark twain şu yorumu yapar:
şayet istatistikler doğru ise, yahudiler insanlığın sadece yüzde birini oluşturuyor. bu, samanyolu'nun alazı içinde yitip gitmiş sönük bir tutam yıldız tozunu andırıyor. haliyle, yahudinin sesinin pek duyulmaması gerekir, ancak sesi duyuluyor, her zaman da duyulmuştur. yeryüzünün en öne çıkan halkları arasındadır ve küçük nüfusuna kıyasla son derece orantısız bir ticari öneme sahiptir. dünyadaki edebiyat, bilim, sanat, müzik, finans, tıp ve anlaşılması güç ilimlerdeki büyük isimler listesine yaptığı katkılar da sayılarının küçüklüğü ile son derece orantısızdır. bu dünyada, her çağda harikulade bir savaş vermiş; bunu da elleri arkadan bağlı iken yapmıştır. mağrur olabilir ve bundan ötürü de mazur görülmelidir. mısırlı, babilli, persli yükselmiş, gezegeni çıkardığı gürültü ve görkem ile doldurmuş, ardından da bir rüya gibi sönmüş, göçüp gitmiştir; onu yunanlı ve romalı izlemiş, çok güçlü bir ses çıkardıktan sonra onlar da yitip gitmiştir; diğerleri de sıyrılıp meşalelerini arşa tutmuşlarsa da bu meşaleler zaman içinde sönmüştür; bu halklar şimdi ya alacakaranlıkta oturuyorlar ya da silinip gittiler. yahudi hepsini gördü, hepsini yendi ve her zaman olduğu gibi, şimdi de ne bir çöküş emaresi, ne yaşın getirdiği yıpranmayı, ne parçalarında bir zayıflama, ne enerjisinde bir azalma, ne de tetikte bekleyen ve girişken zihninde bir uyuşma var. yahudi dışında her şeyin bir ömrü var; tüm diğer güçler geçip gidici ama o kalıcı. bu ölümsüzlüğün sırrı nedir? [21]

yahudi mezhepleri

ana madde: yahudi mezhepleri
dosya:hasidim.jpg
kendilerine özgü kıyafetleri ile hasidik yahudiler.
avrupa ile batı asya'nın hıristiyan ve müslüman ülkeler arasında bölündüğü ortaçağ'ın sonlarında, yahudiler de kendilerini iki ana gruba bölünmüş buldular. orta ve doğu avrupa'da, yani almanya ve polonya'daki yahudilere aşkenaz deniyordu. sefarad yahudilerinin geleneği ise, müslüman hakimiyeti altındaki i̇spanya ve portekiz başta olmak üzere akdeniz ülkelerine dayanır. 1492 yılında buradan çıkarıldıklarında, kuzey afrika, doğu akdeniz, uzak doğu ve kuzey avrupa'ya yerleştiler. i̇ki gelenek kimi ritüelik ve kültürel detaylarla birbirinden ayrılsa da, teolojileri ve temel dini uygulamaları aynıdır.
son iki yüzyıl içinde, aşkenaz yahudi cemaati bir dizi mezhebe bölünmüştür; bu mezheplerin her biri (her ne kadar yahudilikte inanç uygulama ve görenekten daha düşük bir rol oynasa da) yahudilerin riayet etmesi gereken inanç esasları ve kişinin bir yahudi olarak hayatını nasıl yaşaması gerektiği konularında farklı bir anlayışa sahiptir. doktrinden kaynaklanan bu farklılıklar yahudi mezhepleri arasında bir ölçüde hizipleşmelere de yol açmıştır. bununla birlikte, yahudiler arasında belirli düzeyde bir birlik vardır. örneğin, muhafazakar bir yahudinin ortodoks ya da reform sinagogunda ibadet etmesi sıradışı bir durum değildir. başta amerika birleşik devletleri'ndekiler olmak üzere, aşkenaz olmayan birçok yahudi farklı hareketler ile ilişkili cemaatlere üye olsa da kendini özellikle bu mezhebin üyesi olarak tanımlamaz. daha ziyade rahatlığından ötürü bunu yapan bu kesim dini uygulamalarını "ortodoks" veya "muhafazakar" değil, "geleneksel" ya da "mütedeyyin" şeklinde nitelendirir.
ortodoks yahudilik, hem yazılı hem de sözlü tora'nın tanrı tarafından musa'ya vahyolunduğunu ve ihtiva ettiği yasaların bağlayıcı ve değişmez olduğunu savunur. ortodoks yahudiler, moses isserlis'in hamappah adlı çalışması ve mişna berurah gibi, şulhan aruh (halaha'nın büyük ölçüde seferad geleneklerini öne çıkaran kısaltılmış bir formu) üzerine yapılan tefsirleri yahudi hukukunun kati yasası kabul eder ve kudüs tapınağı dönemindeki yahudilik ile, aydınlanma öncesi rabinik yahudilik ve günümüzdeki ortodoks yahudilik arasında bir devamlılık olduğunu iddia ederler. ortodoks yahudiliğin büyük bölümü, ibn meymun'un yahudi inancının 13 esasına dayalı belirli bir yahudi teolojisine bağlıdır. ortodoks yahudilik, modern ortodoks yahudilik ve haredi yahudiliği olmak üzere genelde (ve gayri resmi olarak) iki farklı üsluba ayrılır. bu üsluplar arası felsefi farklılık genel olarak moderniteye uyum sağlama ve yahudilik dışı disiplinlere verilen önem çevresine odaklansa da, uygulamada farklılıklar sıklıkla giyim tarzlarına ve uygulamadaki ihtimama yansır. çoğu ortodoks yahudiye göre, şabat ve yom tov (bayramlar), kaşrut (beslenme kuralları) ve aile saflığı yasalarına riayet etmeyen yahudiler imanlı değildir. en azından bu yasalara riayet eden her yahudiyi dindar ve imanlı kabul ederler.
modern ortodoks yahudilik, dini yasaların ve emirlerin katı bir şekilde, ama moderniteye ve yahudi olmayan ya da laik bir ortamda yaşama geniş, liberal bir yaklaşım çerçevesinde uygulanmasına vurgu yapar. modern ortodoks kadınlar, yahudi tören uygulamalarında giderek artan roller üstlenirken, bu haredi toplumu açısından kabul edilmez bir durumdur.
haredi yahudiliği (aynı zamanda, kimileri tarafından rencide edici bulunan "ultra-ortodoks yahudilik" olarak da bilinir), yahudiliğin oldukça muhafazakar bir şeklidir. haredi dünyası dini çalışmalar, dualar ve dinin titizlikle uygulanması etrafında döner. başta lubavitch hasidler olmak üzere, kimi haredi yahudileri modern dünyaya daha açıktır, ancak onlar için modernitenin kabul edilmesi kendi içinde bir amaçtan ziyade yahudi inancını geliştirmenin bir aracıdır.
hasidik yahudilik, haredi yahudiliğinin haham yisroel ben eliezer'in (baal şem tov) öğretileri üzerine kurulu bir koludur. hasidik felsefenin kökeninin dayandığı kabbala, hasidik yahudiler tarafından kutsal kitap kabul edilir. yüksek dini lider rebbe'ye itimat etmeyi de içeren çeşitli adet ve uygulamaları -mesorati- her bir hasidik gruba has özel kıyafet kuralları ile ayırt edilirler.
abd ve kanada'nın dışında masorti yahudiliği olarak da bilinen muhafazakar yahudilik, 1800'lü yıllarda, aydınlanma ve yahudilerin serbestleşmesinin getirdiği değişimlere yahudiler tarafından verilen bir tepki olarak avrupa ve amerika birleşik devletleri'nde ortaya çıkmıştır. muhafazakar yahudiler, şabat ve kaşrut'a riayet edilmesinin de aralarında bulunduğu geleneksel yahudi yasa ve adetlerine bağlılıkları, yahudi inanç esaslarını özellikle köktenci olmayan bir şekilde öğretmeleri, modern kültüre yönelik olumlu yaklaşımları ve yahudi dini metinlerinin ele alınmasında geleneksel rabinik çalışma biçimlerinin yanı sıra, modern ilmi ve eleştirel metin çalışmalarını da kabul etmeleri ile öne çıkarlar. muhafazakar yahudilik, yahudi hukuku'nun statik olmayıp, değişen koşullar karşısında sürekli olarak geliştiğini savunur. tora'nın, tanrı'dan aldıkları ilham ile peygamberler tarafından yazılmış ve tanrı'nın iradesini yansıtan, ilahi bir belge olduğunu kabul etmekle birlikte, ortodoksların savunduğu gibi tanrı'nın musa'ya dikte ettirdiği bir kitap olduğu inancını da reddederler.[22][23] benzer şekilde, muhafazakar yahudilik sözlü yasa'nın ilahi ve normatif olduğunu savunurken, ortodoksların kimi sözlü yasa yorumlarını reddeder. dolayısıyla, muhafazakar yahudilik, hem yazılı hem de sözlü yasa'nın, modern hassasiyetleri yansıtacak ve modern çağın koşullarına uyacak şekilde hahamlar tarafından yorumlanabileceğini, ancak bunu yaparken çok temkinli olunması gerektiğini savunur. muhafazakar yahudilik kendi içinde mutlak bir tekbiçimlik barındırmazken, daha geleneksel uygulamaları koruyan cemaatlere mortodoks (modern ortodoks) adı da verilir.
birçok ülkede, liberal veya i̇lerici olarak da adlandırılan reform yahudiliği, aydınlanma'ya tepki olarak almanya'da ortaya çıkmıştır. (birleşik krallık'ta, reform ve liberal olmak üzere iki ayrı cemaat vardır. bunlardan ilki, diğerinden çok daha geleneksel bir duruşa sahip olsa da, her ikisi de benzer teorik duruşlara sahiptir.) diğer hareketler karşısındaki belirleyici özelliği, mevcut haliyle yahudi ritüelinin bağlayıcı doğasını reddederek, bilgi sahibi yahudi bireyin neyi uygulayacağı konusunda otonomiye sahip olması gerektiği inancına yer vermesidir. başlangıçta yahudiliği bir ırk ya da kültürden ziyade, din olarak tanımlayan reform yahudiliği, tora'daki tören yasalarının çoğunu reddederken ahlaki yasalara riayet etmiş ve neviim kitabının etik çağrısına vurgu yapmıştır. reform yahudiliği, yerel dilde (birçok durumda i̇branice ile birlikte) eşitlikçi bir ibadet şekli oluşturmuş ve yahudi geleneğine kişisel bağın belirli ibadet biçimlerinin üzerinde olduğunun altını çizmiştir. günümüzde, birçok reform cemaatinde i̇branice çalışmaları ve gelenekler teşvik edilirken, on dokuzuncu yüzyılın klagib reformcularının liberal tutumunu benimsemeyi sürdürenleri sayısı daha azdır.

karma oturma düzenine sahip ve erkekler ile kadınların eşit katıldığı bir reform sinagogu.
yeniden yapılanmacı yahudilik, muhafazakar haham mordechai kaplan tarafından bir felsefe akımı olarak başlatılmış, sonrasında yahudiliğin modern zaman için yeniden yorumlanmasına vurgu yapan bağımsız bir hareket halini almıştır. reform yahudiliği gibi, yeniden yapılanmacı yahudilik de, yahudi hukuku'nun mevcut şekli ile göreneklere riayet edilmesini gerektirmediğine inanmakla birlikte, reform yahudiliğinin aksine, hangi göreneklere riayet edileceğine karar verilmesi konusunda cemaatin rolüne vurgu yapar.
kuzey amerika'da ortaya çıkan yahudi yenilenmesi, 1960'lı yıllarda hasidik haham zalman schachter-shalomi tarafından başlatılmıştır. yahudi yenilenmesi, ruhaniyet ve sosyal adalet üzerine odaklanırken, yahudi hukuku ile ilgili meseleleri ele almaz. erkekler ve kadınlar ibadete eşit koşullarda iştirak ederler.
hümanist yahudilik, yahudi kimliğinin kaynakları olarak yahudi kültürü ve tarihine vurgu yapan, nonteist bir harekettir. haham sherwin wine tarafından kurulan ve kuzey amerika ve i̇srail'de merkezlenen hümanist yahudiliğin avrupa ve latin amerika'da da bağlı hareketleri bulunmak

i̇srail'deki yahudi mezhepleri
bu mezheplerin tümü i̇srail'de de varlığını sürdürse de, i̇srailliler yahudi kimliğini diyasporadaki yahudilerden daha farklı şekillerde tanımlarlar. çoğu i̇srailli yahudi, kendini "laik" (hiloni), "gelenekçi" (masorti), "dindar" (dati) veya haredi şeklinde tanımlar. "laik" tanımı, yahudi kimlikleri yaşamlarında çok güçlü bir kuvvet olmakla birlikte, bunu büyük ölçüde geleneksel dini inanç ve uygulamalardan ayrı bir yerde tutan batı (avrupa) kökenli i̇srailli aileler arasında daha revaçtadır. nüfusun bu kesimi, gerek resmi i̇srail hahamlığının (ortodoks) gerekse diyasporadaki yahudiler arasında yaygın olan liberal hareketlerin (reform, muhafazakar) önderliğindeki örgütlü dini yaşama katılmaz.
"gelenekçi" (masorti) tanımı ise, en çok "doğu" kökenli (örn. ortadoğu, orta asya ve kuzey afrika) i̇srailli aileler tarafından kendilerini tanımlamakta kullanılır. yaygın olarak kullanılan bu terimin resmi masorti (muhafazakar) hareketi ile ilgisi yoktur.
i̇srail'de "laik" ve "gelenekçi" terimlerinin kullanımı önemli belirsizlikler içerir. bunlar sık sık çakışabilmekte, ideoloji ve dinin gereklerinin yerine getirilmesi açısından son derece geniş bir alanı kapsamaktadırlar.
"ortodoks" ise i̇srail'de bu kategoriye giren yahudilerin yüzdesinin diyasporadakilerden çok daha yüksek olmasına rağmen, ülkede kullanılan söylemde tercih edilen bir terim değildir. diyasporada "ortodoks" olarak adlandırılan mezhebin i̇srail'deki muadili, ülkede genel olarak dati (dindar) ve haredi (ultra-ortodoks) olarak adlandırılan gruplardır. dati, "dindar siyonizm" ya da "ulusal dindar" topluluğun yanı sıra, son onyılda ortaya çıkan ve büyük ölçüde haredi yaşam tarzı ile milliyetçi ideolojiyi bir araya getiren haredi leumi (milliyetçi haredi) veya "hardal"ı da içine alır. (yidiş'de, mütedeyyin ortodok yahudilere frum, daha liberal yahudilere ise frei da denmektedir).
haredi, toplumun etnik ve ideolojik olarak kabaca üç farklı gruba ayrılabilecek bir kesimini içine alır: (1) aşkenaz kökenli "litvanyalı" (hasidik olmayan) harediler; (2) aşkenaz kökenli hasidik harediler; ve (3) sefarad haredileri. bu gruplardan en büyüğünü oluşturan üçüncü grup, 1990'ların başından bu yana siyasette de en aktif olanıdır. [kaynak belirtilmeli]
alternatif yahudilik
yahudi kimliğinin bu muhafazakar-liberal çizgi dışında kalan ifade şekilleri de bulunmaktadır.
geleneksel rabinik yahudiliğin modern zamanın radikal değişikliklerine maruz kalması sonucunda ortaya çıkan ideolojik tepkiler olan yukarıda sayılan mezheplerin aksine, karaim yahudiliği modern bir yahudi hareketi olarak ortaya çıkmamıştır. karaizmin takipçileri, saddukiler gibi, i̇kinci tapınak döneminin rabinik olmayan yahudi tarikatlarının devamı olduklarına inanırken, diğerleri bunun 8. ve 9. yüzyıllarda başlatılmış bir tarikat olduğunu iddia eder. karaylar (ya da diğer adıyla, yazıtların halkı), sadece i̇brani kutsal kitabı'nı ve peşat'ı (açık ve yalın anlam) kabul ederken, kutsal kitap haricindeki metinlerin yetkinliğini reddederler. bazı avrupalı karaylar kendilerini yahudi toplumunun parçası kabul etmese de çoğunluğu eder. i̇lginç şekilde, naziler sıklıkla karayları yahudiler ile ilişkilendirmemiş ve bundan dolayı birçok karay cemaati i̇kinci dünya savaşı'ndan sağ çıkabilmiştir. bu sayede, litvanya gibi yahudi cemaatlerinin tümüyle yıkıma uğradığı yerlerde karaylar bugün dahi varlığını sürdürmektedir. yunanistan gibi diğer yerlerde ise, naziler karayları yahudi geleneğinin bir parçası olarak görmüş ve onları da kötü muameleye maruz bırakmıştır.
etnik yahudiler arasındaki bir başka tarihi grup da, yahudiliğin ana kolundan farklı bir kültürel ve dini kimliğe sahip olan ve tümüyle batı şeria'daki nablus/şehem bölgesindeki gerizim dağı'nın etrafı ile tel aviv'in yakınlarındaki holon'da bulunan

yahudi görenekleri

dini kıyafetler
kipa (i̇branice: כִּפָּה, çoğul kippot; yidiş: יאַרמלקע, yarmulke), kimi yahudi erkekler tarafından, dua ederken, yemek yerken, şükür duası okurken ya da yahudi dini metinleri üzerine çalışırken, kimi yahudi erkekler tarafından da her zaman takılan, siperi olmayan, hafif yuvarlak bir takkedir. ortodoks olmayan cemaatlerde, kimi kadınlar da kipa takmaya başlamıştır. kipalar, sadece başın arkasını kapatan küçük yuvarlak olanlarından başın tepesini tümüyle örten büyük takkelere kadar çeşitli boyutlardadır.
tsitsit (i̇branice: צִיציִת) (aşkenazlar tzitzis şeklinde okur) tallitin (i̇branice: טַלִּית) (aşkenazlar tallis şeklinde okur) veya dua şalının dört köşesinde bulunan özel olarak düğümlenmiş püsküllerdir. tallit, dua sırasında yahudi erkekler ve kimi yahudi kadınlar tarafından giyilir. bir yahudinin tallit giymeye başlama zamanı ile ilgili adetler değişiklik gösterir. sefarad topluluklarında, erkek çocukları talliti bar mitsva yaşından itibaren giymeye başlarlar. bazı aşkenaz cemaatlerinde ise, ancak evlilikten sonra tallit giyilmesi adettendir. tallit katan (küçük tallit) ise gün boyunca elbisenin altına giyilen püsküllü bir giysidir. kimi ortodoks çevrelerde, püsküllerin giysilerin dışında serbestçe sallanmasına izin verilir.
tefilin (i̇branice: תְפִלִּין), deri kayışlar yardımı ile biri alna takılan diğeri de kola sarılan, içinde tevrat'tan ayetlerin bulunduğu, küp şeklindeki iki kutucuğa verilen addır. mütedeyyin yahudi erkekler ve bazı yahudi kadınlar tarafından, hafta içinde, sabah duasında takılır.[24]
kittel (yidiş: קיטל), ulu günler'de duaya liderlik eden kişi ve kimi mütedeyyin gelenekçi yahudiler tarafından kıyafetlerin üzerine giyilen ve diz hizasına kadar inen bir giysidir. geleneksel olarak, aile reisi pesah yemeğinde kittel giyer. kimi damatlar da, hupa (evlilik kubbesi) altında kittel giyerler. yahudi erkekler, öldükten sonra, defin kıyafetleri arasında yer alan tallitin yanı sıra, kimi zaman kittel giydirildikten sonra defnedilirler.
dualar

kipa takkesi, dua şalı ve tefilini ile sabah ibadetini yapan bir yemenli yahudi.
geleneksel olarak, yahudiler günde üç vakit ibadet ederler; buna şabat ve bayramlarda dördüncü bir vakit daha eklenir. her ibadetin merkezinde amida bulunur. birçok ibadette anahtar önem taşıyan bir başka dua ise, imanın beyanı şema yisrael'dir (kısaca şema). şema, tora'dan bir ayetin okunmasıdır (tesniye 6: 4): şema yisrael adonay eloheynu adonay ehad —"dinle, ey i̇srail! tanrı bizim tanrımızdır! tanrı tektir!"
yahudilikte geleneksel ibadette okunan duaların çoğunluğu yalnızken de okunabilirse de cemaat ile birlikte yapılan ibadet daha makbuldür. cemaat halinde ibadet etmek için on erişkin yahudinin bir araya gelmesi, yani minyanın oluşturulması gerekir. neredeyse tüm ortodoks yahudilerde ve çok az muhafazakar çevrede, minyanda sadece erkek yahudilerin sayısına bakılır; çoğu muhafazakar yahudi ve diğer yahudi mezheplerinin üyeleri ise yahudi kadınların sayısını da hesaba katar.
i̇badete ek olarak, mütedeyyin gelenekçi yahudiler gün boyunca gerçekleştirdikleri çeşitli eylemler sırasında da dua okurlar. sabah yataktan kalkarken, farklı yemekleri yemeden veya içmeden önce, yemekten kalktıktan sonra v.s. dualar okunur.
dualara yaklaşım yahudi mezhepleri arasında da farklılık gösterir. bu farklılıklar arasında, duaların metinleri, okunma sıklığı, çeşitli dini etkinliklerde okunan duaların sayısı, müzik enstrümanlarının kullanımı ve koro tarafından okunan ilahiler, duaların geleneksel litürjik dillerde mi yoksa yerel dilde mi okunduğu konusu da vardır. genelde, geleneğe en sıkı riayet edenler ortodoks ve muhafazakar cemaatlerken, reformcu ve yeniden yapılanmacı sinagoglar ibadetlerinde çevirilere ve çağdaş metinlere yer vermesi en muhtemel olanlardır. ayrıca, birçok muhafazakar sinagog ve tüm reformcu ve yeniden yapılanmacı yahudi cemaatlerinde, kadınlar erkekler ile eşit statüde ibadetlere katılabilmekte, tora okuma gibi geleneksel olarak erkekler tarafından yerine getirilen rolleri de üstlenebilmektedirler. bunun yanı sıra, birçok reform mabedinde yer verilen orglar ve karma korolarla ibadete müzik ile de eşlik edilmektedir.
yahudi bayramları
ana madde: yahudi bayramları
yahudi bayramlarında, yaratılış, vahiy ve kefaret gibi tanrı ile dünya arasındaki ilişkiye dair merkezi temalar da kullanılır.
şabat

şabat yemeğinin başında işlemeli hala örtüsü altındaki iki somun örülmüş şabat hala ekmeği.
cuma gecesi günbatımından kısa bir süre önce başlayıp cumartesi gecesi günbatımından kısa bir süre sonra biten haftalık tatil günü şabat, tanrı'nın yaratılışın altı gününden sonra istirahat ettiği günün anısına idrak edilir.[25] şabat olgusu yahudilik adetlerinde kilit bir rol oynar ve derin bir dini hukuk külliyatı ile düzenlenir. cuma günbatımında, evin hanımı iki ya da daha fazla mum yakıp şükran duası okuyarak şabat'ı karşılar. akşam yemeği, bir bardak şarap üzerine yüksek sesle okunan kiduş ve ekmek üzerine okunan motzi şükran duaları ile başlar. masa üzerinde iki somun örülmüş hala (challah) ekmeği bulunması adettir. şabat boyunca, yahudilerin 39 melaha ("iş" olarak çevirilebilir) kategorisinden herhangi birine giren faaliyetleri yapması yasaktır. aslında, şabat'ta yasaklanan faaliyetler bilindik anlamda "iş"ler değildir: bunlar arasında, ateş yakmak, yazı yazmak, para kullanmak ve kamusal alanda eşya taşımak da vardır. modern zamanda, ateş yakma yasağı yakıt yakılmasını gerektirdiği için taşıt sürmeyi ve elektrik kullanmayı da içine alacak şekilde genişletilm