yeni üyeyim beyler burda ki mantık ne

eski osmanlıcadan gelen bir kelime anlamıda bu *

gaye; maksad, kasdedilen, netice, sonuç.(her şeyin vücudunun müteaddit gayeleri ve hayatının müteaddit neticeleri vardır. ehl-i dalâletin tevehhüm ettikleri gibi dünyaya, nefislerine bakan gayelere münhasır değildir. tâ, abesiyyet ve hikmetsizlik içine girebilsin. belki her şeyin gayât-ı vücudu ve netaic-i hayatı üç kısımdır. birincisi ve en ulvisi sani'ine bakar ki; o şeye taktığı hârika-i san'at murassaatını, şâhid-i ezelî'nin nazarına resm-i geçit tarzında arzetmektir ki, o nazara bir ân-ı seyyale yaşamak kâfi gelir. belki, vücuda gelmeden, bilkuvve niyyet hükmünde olan istidadı yine kâfidir. işte, seriüz-zeval lâtif masnuât ve vücuda gelmeyen, yâni sünbül vermeyen birer hârika-i san'at olan çekirdekler, tohumlar şu gayeyi bitemamiha verir. faidesizlik ve abesiyyet onlara gelmez. demek her şey; hayatiyle, vücudiyle saniinin mu'cizat-ı kudretini ve âsâr-ı san'atını teşhir edip, sultan-ı zülcelâl'in nazarına arzetmek birinci gayesidir... ikinci kısım: gaye-i vücut ve netice-i hayat: zişuura bakar. yâni, herşey sâni-i zülcelâlin birer mektub-u hakaik-nüma, birer kaside-i letafetnüma, birer kelime-i hikmet-edâ hükmündedir ki; melâike ve cin ve hayvanın ve insanın enzârına arzeder.. mütalâaya dâvet eder. demek, ona bakan her zişuura ibretnüma bir mütalâagâhdır. üçüncü kısım: gaye-i vücut ve netice-i hayat: o şeyin nefsine bakar ki; telezzüz ve tenezzüh ve beka ve rahatlıkla yaşamak gibi cüz'î neticelerdir. meselâ: azîm bir sefine-i sultaniyyede bir hizmetkârın dümencilik ettiğinin gayesi: sefine itibariyle yüzde birisi kendisine, ücret-i cüz'iyyesine ait.. doksandokuzu sultana ait olduğu gibi; herşeyin nefsine ve dünyaya ait gayesi bir ise, sâni'ine ait doksandokuzdur. işte bu teaddüd-ü gayattandır ki; birbirine zıt ve münâfi görünen hikmet ve iktisad, cud ve sehâ ve bilhassa nihayetsiz seha ile sırr-ı tevfiki şudur ki: birer gaye nokta-i nazarında cud ve seha hükmeder. ism-i cevvad tecelli eder. meyveler, hubublar; o tek gaye nokta-i nazarında bigayr-i hisâbdır. nihayetsiz cûdu gösteriyor. fakat, umum gayeler nokta-i nazarında; hikmet hükmeder. ism-i hakîm tecelli eder.. bir ağacın ne kadar meyveleri var, belki her meyvenin o kadar gayeleri vardır ki; beyan ettiğimiz üç kısma tefrik edilir. şu umum gayeler, nihayetsiz bir hikmeti ve iktisadı gösteriyor. zıt gibi görünen nihayetsiz hikmet, nihayetsiz cud ile seha ile içtima ediyor. meselâ: asker ordusunun bir gayesi, te'min-i âsâyiştir. bu gayeye göre ne kadar asker istersen var ve hem pek fazladır. fakat, hıfz-ı hudut ve mücahede-i a'dâ gibi sair vazifeler için, bu mevcut ancak kâfi gelir. kemâl-i hikmetle muvazenededir. işte hükümetin hikmeti, haşmet ile içtima ediyor. o halde, o askerlikte fazlalık yoktur denilebilir... s.)