stephen hawking

4 - Hastalığı ilâhi bir ceza mı, yoksa sıradan bir durum mu?

‘Hawking, hastalığı hakkında en çok spekülasyon üretilen insanların arasında en ön sıralardadır’ dendiğinde, mezkûr problematiği bilinenler, çok da yanlış bir hüküm dillendirmemiş olduğunda birleşeceklerdir.

1963 yılında, henüz 21 yaşında çok genç bir akademisyen adayıyken, Amyotrofik Lateral Skleroz (ALS), ya da , daha popüler olan adıyla, Motor Nöron hastalığı teşhisi konulan Hawking’e doktorların biçtiği ömür 2 – 3 yıl kadardı. Buna karşın o, söz konusu teşhisten sonra, 2-3 yıl değil, 50 yılı aşan bir süre yaşamayı başararak, doktorlarının kendisi hakkındaki medikal öngörüsünün çöplüğü boylamasına neden olmuştur. Öte yandan Hawking, vücudundaki kaslarının neredeyse tamdıbının peyderpey kontrolünden çıkmasıyla birlikte, her geçen gün daha da zorlaşan bir hayatı sürdürmek zorunda kalmıştır.

1985’te sesini de kaybeden Hawking, kendisi için özel olarak dizayn edilen elektrikli iskemlesine monte edilen bir bilgisayar aracılığıyla iletişimine devam etti. Bu iletişim için kullandığı ve hareket ettirebildiği yegâne uzvu olan parmağını da kontrol edemez hale gelince, bu sefer de boyun kasları üzerinden düşüncelerini bilgisayarına aktararak paylaşmaya başlayan Hawking, artık bu imkânını da kaybetmek üzeredir. Bu yüzden de uzmanlar, beyin dalgalarına ya da göz bebeklerinin hareketine duyarlı bir bilgisayar üzerinden iletişim kurabileceği yeni bir sistem üzerinde çalışmaya başladılar.

Hawking’in hastalığı, yukarıda da değinildiği üzere, Müslüman, Hıristiyan ve Yahudi inanç dairelerinin mütedeyyinlerince, Yaradan’ın ona verdiği bir ceza olarak yorumlanmaktadır. Onun, tıbbın kendisine biçtiği 2 – 3 yıllık ömre karşın, 51 yıldır yaşaması; ama bu sırada da olağanüstü eziyetlere katlanmak zorunda olması, dindarların kendisiyle ilgili yargılarını dayandırdıkları maddi zemin olmaktadır.

Çektiği onca eziyete, katlandığı onca acıya karşın Hawking, benzer kimi durumlarda olduğu üzere, mistifiye olacağı ve metafizik öğelere daha fazla yaslanacağı yerde, zaman içinde dengeli bir deizmden, önce temkinli ateizme, ardından da, Richard Dawkins kadar olmasa da, tezlerini daha net dillendirdiği daha net bir tanrıtanımazlığa evrilerek, ibrahimi geleneğin inananlarının ‘ilâhi ödeşme’ olarak sundukları durumu çok da umursamadığını ifşa eden bir çizginin mümessili olmuştur.

5 - 'BÜYÜK ANLATILAR' vs. 'küçük anlatılar' (2)

insanlığın idrakinin, hayal gücünün ve tasavvurunun; varoluşa dair olan sayılamayacak kadar çok güncel, aktüel, lokal problem karşısında yarattığı ‘küçük anlatılar’dan oluşan neredeyse sonsuz büyüklükte bir 'küçük anlatılar koleksiyonu' vardır.

insanoğlunun bahse konu yaratıcı melekelerinin potansiyeli, sadece 'küçük anlatılar koleksiyonu'na katkı vermekle sınırlı değildir hiç kuşkusuz. insanlığın entellektüel hazinesinin bir de ‘BÜYÜK ANLATILAR CÜMLESi’ vardır. Gündelik dertlerimizi aşan, varoluşumuzu, ve , giderek de evrenin tamdıbını anlamlandırmamıza hizmet eden entelektüel, ideolojik, mental, imani-itikadi ve spiritüel olgulardır bahsedilen bu ‘BÜYÜK ANLATILAR CÜMLESi’.

‘BÜYÜK ANLATILAR CÜMLESi’ ile 'küçük anlatılar koleksiyonu arasındaki farklar ‘dereceye değil, mahiyete dairdir’. Her şeyden önce, ‘BÜYÜK ANLATILAR CÜMLESi’nin unsurları, ‘zamandan ve mekândan bağımsızdır (münezzeh)’; diğer bir deyişle onlar ‘tarih ve coğrafya dışıdır’. Bunların iddiası, kendi içinde tutarlı oldukları, ve, hakkında konuştukları olgular setini açıklamaya ve anlamlandırmaya ehil, mümeyyiz ve muktedir olduklarıdır. ‘BÜYÜK ANLATILAR CÜMLESi’nin unsurları mitle, dinler, kadim ahlâk öğretileri, kadim spirüalist sistemler, 'yeni bir hayat, yeni bir insan, yeni bir dünya, yeni bir varoluş tasavvuru' olan, ve, bunun içinden konuşup, buna değin tekliflerde bulunan siyasi-ideolojik sistemler ve, bilimlerdir.

‘BÜYÜK ANLATILAR CÜMLESi’nin her bir unsuru, ilgilendiği varlık alanını ekgibsiz kuşatmak, ve, onu, rakip 'BÜYÜK ANLATILAR'a göre daha mükemmel açıklayarak, problemlerine daha etkili çözümler üretmek iddiasıyla varlık alanına çıkmışlardır. Bunlar, kuşattığını deklere ettiği alana dair konuşmaya çalışan diğer 'BÜYÜK ANLATILAR'a karşı saldırgan bir müdafaa hattı kurarak, onları, olabildiğince bahse konu ilgi alanına sokmamaya çalışırlar. Bunun, market ekonomisinin aktüel fazının unsuru olan günümüzün post-modern insan aklının, çok rahat kavrayacağı anlaşılır gerekçeleri vardır: 'hayat alanına ‘yabancı unsurlar’ı sokmamak, onlarla giriştiği yarışta, ipi en önce göğüslemek için uğraşmak; rekabette daima önde olmak!'. Bu dinamiklerin motive ettiği süreçte, 'RAKiP BÜYÜK ANLATILAR'a gerektiğinde acımasız davranmayı bilmek esastır.

‘BÜYÜK ANLATILAR CÜMLESi’nin mitoloji, teoloji, felsefe ve bilim gibi alt kümelerinin kapsadıkları ögeler arasındaki ilişkiler alanının sorunlar, anlaşmazlıklar, çatışmalar ve birbirini inkâr hamleleriyle dolu olmasının arka plânı böyle de okunabilir (3).

6 - Stephen Hawking'in teolojiyle imtihanı

Bilim, felsefe ve din arasındaki ilişkiye Hawking’in verdiği cevap; kabaca, pozitivist-bilimselci şablona uyan bir çerçevede cereyan eder. Ünlü kozmolog; bilim geliştikçe, dinin iştigal sahasının daralacağını zımnen dillendiren bahis konusu anlayışların içerisinden konuşmaktadır. O, doğrudan doğruya ‘Tanrı yoktur’ dememesine karşın; Birleştirilmiş Alan Kuramı’nın (Her Şeyin Teorisi) tamamlanmasıyla birlikte; hayata, varoluşa, evrene dair meçhul kalmış bütün noktaların aydınlanacağını, cevaplanmamış tek bir soru bile kalmayacağını dilendirmektedir satır aralarında. Bu durumun, ‘Yaradan’ inancını ve dine olan ihtiyacı da ister istemez ortadan kaldıracağı, Stephen Hawking’in metinlerinde kendisini ele veren izleklerdendir.

Stephen Hawking’in evreni ‘sonlu’, ama ‘sınırsız’dır. Varoluşun sınırsız oluşu, aynı zamanda, hem uzayın ve hem de zamanın sınırları olmadığı anldıbına gelir. Bu durumda da, ‘sınır koşulları’ dediğimiz kritik tekillikler (kara delik içi, ya da, Big Bang anı öncesi) girer devreye. Bunlar, zamanın ve mekânın olmadığı ‘prosesler’dir. Pozitivist, bilimselci prizmalardan bakıldığında; felsefe, mitoloji, teoloji ve bilim gibi 'BÜYÜK ANLATILAR'ın, işin içine ‘Yaradan idesi’ni katmalarının en meşru görüldüğü faz işte bu ‘Büyük Patlama öncesi’dir.

Ancak, bu sırada, ne zaman ve ne de mekân olmadığından, buna dair argümantasyon yapmak, ciddi problem alanlarına taşıyabilir bizi. ‘Öyleyse,’ der Stephen Hawking, ‘zamanda ve mekânda sonlu ama sınırsız olan evren, kendi kendisine vardır, kendiliğinden ortaya çıkmıştır ve kendiliğinden de var olmaya devam edecektir. Varlığın (bütün mevcudat, Kâinat) varoluş kipine geçişine, boşluktaki (Big Bang öncesi vasat; hiçlik?) kuantum dalgalanmaları neden olmuştur (4).

Bilimin, varoluşun bütün evrelerini açıklamaya, din de dahil olmak üzere, diğer bütün 'BÜYÜK ANLATILAR'dan çok daha ehil olduğunu savunan Hawking; bu ifadede kristalize olan bilimselci, pozitivist kozmolojisi ve kozmogonisini, binlerce yıllık atesit – materyalist damarın modern ve sofistike bir versiyonuna dayandırmaktadır. Bu durum, onun, dindarlarca affedilemez bir günahkâr ve cehennemlik bir iblis olarak algılanmasına neden olurken; dine şüpheyle yaklaşan, ya da onu bütünüyle hayatlarından çıkaranların nezdinde ise bir rol modeli ve lâ-dini, dünyevi bir ikona haline getirmektedir.

1981’de, Vatikan’da, Papa 2. John Paul’ün de arasında olduğu çok seçkin bir topluluğa konferans veren Hawking, yukarıda özetlemeye çalıştığımız tezlerini paylaşmış ve Papa tarafından da onurlandırılarak ödüllendirilmiştir. Papa’nın ona, ‘dediklerinizi itirazım yok, yeter ki, Yaratılış, yani Büyük Patlama anı öncesine dair konuşmayın’ deyişi inançlı Katolik çevreleri çok rahatsız etmişti.

Dini bütün Katolikler, inançsız bir bilim addıbına Vatikan’da konferans verdirdiği ve ona karşı çok hayırhah davrandığı için Papa’ya gönül koyarken; Militan ateistler de, Hawking’in, ‘Tanrı yoktur ve bütün varoluş sadece ve yalnızca maddeden ibarettir’ demediği için onu teistlerle uzlaşmacı bir çizgiye savrulmakla suçlamışlardır.

Hem ateistlerin ve hem de köktenci mütedeyyinlerin eleştirilerine katılmıyor ve; bilim ve din gibi iki çok önemli 'BÜYÜK ANLATI'nın küresel prestije sahip sözcülerinin, varoluşu kuşatırken, birbirini alenen ötekileştirmemesi ve tekfir etmemesine olumlu anlamlar yüklüyorum.

8 - Eserleri bilimsel kitaplara bakış açısını değiştirdi

Stephen Hawking’in akademik-ilmi ve popüler alanlarda olmak üzere, yayınlanmış çok sayıda makalesi ve kitabı vardır.

Popüler kitapları, ‘Zamanın Kısa Tarihi’, ‘Zamanın Resimli Kısa Tarihi’, ‘Kara Delikler ve Bebek Evrenler’, ‘Ceviz Kabuğundaki Evren’, ‘Zamanın Daha Kısa Tarihi’, ‘Büyük Tasarım’, ‘Zamanın ve Uzayın Doğası (Roger Penrose ile birlikte)’ ‘Her şeyin Teorisi’, ‘Ceviz Kabuğundaki Evren (görselli edisyonu)’ ‘Evreni kucaklayan Karınca’ isimleri altında Türkçeye çevrilmiştir. Yarı akademik mahiyetteki ‘On the Shoulders of Giants’ isimli eseriyse Türkçeye çevrilmeyi beklemektedir.

Hawking’le ilgili bir metinde, kozmologla adeta özdeşleşmiş olan Zamanın Kısa Tarihi’ne özel bir parantez açmamak, o yazının ekgib ve zaaflı olduğuna delâlet eder. Elde ettiği satış başarısıyla popüler bilim kitapları tarihinde adeta bir fenomen haline gelen eser, sağlık masrafları, yazarın akademisyen maaşıyla altından kalkamayacağı bir noktaya geldiğinde, Cambridge Üniversitesi Yayınevi tarafından ortaya atılan bir fikrin realize edilmesi sonucunda ortaya çıkmıştır.

Söz konusu üniversite yayınevi, Hawking’e popüler bir kozmoloji kitabı yazmasını önermişti. Kitabı editörüne teslim ettiğinde, onun satış tahminini soran Hawking’e editörünün verdiği cevap şimdiden antolojilik olmuştur. ‘2,500 satarsa masrafını kurtarır, 10,000 satarsa hem sen hem de üniversite bu işten para kazanırsınız, şayet 25,000 satarsa bu mükemmel demektir!’.

Yine bu kitap özelinde gerçekleşen ve Zamanın Kısa Tarihi’nin ilk müsveddelerini nasıl bulduğunu soran Hawking’e, editörünün ‘kitabında formüllere yer verdiğini görüyorum. Her formülün, olası okurunun yarısını senden uzaklaştırdığını bilerek yaz’ diye cevap verdiği iddiasını aktaran anekdot da, popüler bilim tarihi yayıncılığının kulis dedikodularının immortalleri arasına yazdırmıştır adını.

Söz konusu kitap, 1988’den bu yana dünyanın hemen bütün dillerine çevrilerek 11 milyona yakın bir satış rakdıbını realize etmiştir. Bu, popüler bir bilim kitabı için öylesine inanılamaz bir olaydır ki, bilim kitapları yayıncıları, Zamanın Kısa Tarihi’ni sektörde bir milât olarak kabul etmek zorunda kalmışlardır.

Öte yandan, Hawking’in, kızı Lucy Hawking’le birlikte yazdığı ve ‘George ve Büyük Patlama’, ‘Evrene Açılan Gizli Anahtar’ isimleriyle Türkçeleştirilen kitapları, çocuklara kozmolojiyi sevdirmek için yazdığı bir dizi kitabın ikisi olup, alanının en iyilerindendir.

9 - insanoğlu dünyayı terk etmezse yok olacak! (5)

Bütün çığır açan büyük beyinler gibi, Hawking de, insanoğlunun uzak geleceği hakkında düşünmekte ve vardığı sonuçları insanlık camiasıyla paylaşmaktadır. Ona göre, çok kırılgan olan türümüzün dünyamızdaki yaşamı en fazla 1,000 yıl daha sürebilir. Bu yüzden de insanoğlu, şayet önümüzdeki birkaç asır içerisinde dünya ile birlikte yok olmak istemiyorsa, mutlak surette uzaya açılmalı, evrende başka noktaları da kolonize ederek, kendisini dünya dışına taşımaya muvaffak olmalıdır.

Yerel çatışmaların, bunlar, şimdiye değin, bölgesel ya da küresel çatışmaların pimini çekmemiş olsalar da; insanlığın halâ barbarlıktan kurtulamadığının sayısız emaresini taşıyor olması; ekonomik krizin, insanlığın ve medeniyetin küresel çöküşüne yol açabilme riskini her zamankinden daha çok içeriyor oluşu; açlığın, yoksulluğun ve gelir dağılımındaki adaletsizliğin bir türlü giderilememesi; ciddi sağlık sorunlarının bir çoğuna halâ nihai bir çözümün bulunamaması verili aktüel uğraktaki küresel sıkıntıların bazılarıdır.

insanlarının dini, etnik, ideolojik ve siyasi nedenlerle çok ciddi anlamda bölündüğü; her bir kesimin de diğerlerine neredeyse sağır kesildiği; muarızını ötekileşmekten ve ona (fiziki anlamda olmasa bile, pgibolojik, fikri, itikadi ve adli düzeylerde) yargısız infazlar ve linçler uygulamaktan kaçınılmadığı; kadınlara, etnik ve dini azınlıklara, sakatlara, eşcinsellere nefret suçu sınırlarını zorlayan davranışlarda bulunulduğu 2014 Ekim Türkiye’sinde, Hawking’in ‘uzaya açılın, yoksa 1,000 yıl içinde yok olacaksınız!’ uyarısı ne yazık ki yeterince ilgi çekememektedir.

Öyle ya, insanları şucu bucu diye yaftalayarak hayat alanlarını daraltmaya çalışmak varken, kim ‘uzayı fethetmek’ türünden ‘fantaziler’i kaale alır, öyle değil mi?

Sadece Türkiye gibi temel bilimlerde ve kritik teknolojilerde geri kalmış ve dışa bağımlı ‘Bölünmüş Ülkeler’de (tabir Samuel Huntington’ın 'Nedeniyetler Çatışması'ndan ödünç alınmıştır) değil, ilmi ve teknolojik gelişmenin en ileri düzeyde olduğu ve bunların, sosyolojik olarak da hıfzedilerek içselleştirildiği ABD, Japonya, Almanya, isveç, ingiltere gibi ülkelerde de, Stephen Hawking’in ‘uzaya açılın, dünya dışındaki planetleri de kolonize edin, yoksa evrenden silinecek, bütünüyle yok olacaksınız!’ mealindeki uyarıları, çoğunlukla, insanlığın yetiştirdiği bir büyük evlâdının, gerçek bir dahinin, anlamlandırılması garip bir fantezisi olarak yorumlanmaktadır

Hawking’in gösterdiği ‘kozmik farkındalık’ ve ‘evrensel şuur’, ne yazık ki, dünyanın büyük kısmında, elinde pankartla sokağa çıkıp ‘The End coming soon!’, ‘Jesus is coming soon!’, ‘kıyamet yaklaşıyor!’ türünden felâket ve şeamet tellallığı yapan yarı meczup Mesih mukallitlerinin faaliyetleriyle aynı kefeye konulmaktadır.

10 - Bu metin şayet…

…okurunda, Hawking’in külliyatını daha derinlemesine mercek altına almak hususunda bir nebze de olsa motivasyon oluşturabilmişse, yazarı, kendisini, amacına erişmiş kabul edecektir.

Eserlerini okuyanların, 73 yaşına girmek üzere olan ve 51 yıldır da Azrail’e çalım atmayı başaran bu mucize insana, bu sıra dışı bilgine, ‘Stephen Hawking, endişelenme; hemcinsin olduğun insanoğlu; yere, ayaklarının ucuna, onların yeryüzünde bıraktığı o geçici ve kırılgan ayak izine kilitlenmekten zaman zaman da olsa kendisini kurtarmayı becerecek, akabinde de başını gökyüzüne, o sonsuz uzaya çevirerek, gelecek nesillerin yuvası olabilecek muhtemel yeni mekânlarının düşünü kurmayı ve uzun erimde de olsa, oraları kolonize ederek yok olmaktan kurtulmayı başaracaktır’ diye seslenerek tamamlamış olalım bu metni.

dipnotlar:

(1): http://en.wikipedia.org/wiki/Hawking_radiation

(2) 'BÜYÜK ANLATILAR CÜMLESi'nin unsuru olan çok sayıdaki 'BÜYÜK ANLATI'dan her biri, 'küçük anlatılar koleksiyonu'nun unsuru olan sayısız anlatıdan birçoğunu bünyesinde barındırır. Birbirine taban tabana zıt olan 'BÜYÜK ANLATILAR'ın, birbirine taban tabana zıt olan 'küçük anlatlar'ı, ve, birbirine benzer (hatta özdeş) 'küçük anlatılar'ı içermesi, üzerinde durulması, ve, felsefi manada analize tabi tutulması gereken bir antitedir.

(3): Felsefi idealizmin çeşitli varyasyonlarından, ya da, (şaşırtıcı gelse de, zaman zaman görülebildiği üzere) farklı pozitivist-bilimselci mecralardan yola çıkıp, nihayetinde Platoncu idealar kurdıbının tesir sahasına giren felsefi ekoller; bütün veçheleriyle varoluşun bizatihi kendisinin, aslında, bahse konu bu 'BÜYÜK ANLATILAR CÜMLESi'yle, 'küçük anlatılar koleksiyonu'nun meczolmasıyla ortaya çıkmış kozmik ve sonsuz bir aranjmana (kombinezon) tekabül ettiğini iddia edecek denli ileri zütürüler ‘hayatın teorizasyonu (idealizasyonunu)’ sürecini. Bu felsefi anlayış; gayrı-akademik, yani, popüler olan felsefe ve bilim sahasından konuşan, en çok da, bilimkurgu ve fantastik kurgu varlık kürelerinden referans verilen bir antite olup, bu metnin hudutlarında ancak burada dillendirildiği kadarıyla bir yer açabilecektir kendisine.

(4) Büyük Patlama anının hemen sonrasına dair olan kozmik izler (Kozmik Arka Plân Işıması) gözlemlenebildiği için, bunlar fizik disiplini bünyesindedir. Öte yandan, 'Big Bang öncesi dönem???', gözlemlenemeyeceği, deneyimlenemeyeceği, laboratuara sokulup tekrarlanamayacağı için metafizik bir antitedir. Bu yüzden de, HPM gibi Big Bang öncesine dair konuşan diğer hipotezlerin, fiziğin sınırlarını genişlettikleri (doğal olarak da, metafiziğin hudutlarını daralttıkları) iddia edilirken çok dikkatli olmak icap eder; zira, buraları çok problemli sahalar olup, insanı 'sözde-bilim'in, 'sanki-bilim'in tuzaklarına ve bataklıklarına çeker. Bilim yapıyorum derken metafiziğe bulanmış 'sözde-bilim'sel argümanlar inşa etmek yerine, bazı aşırı ilkesel davranan bilim insanı, Ludwig Wittgenstein'ın TLP'de önerdiği 'Was sich überhaupt sagen lässt, lässt sich klar sagen; und wovon man nich reden kaan, darüber muss man schweigen (söylenebilir ne varsa açık söylenebilir; üzerine konuşulamayan konusunda susmalı)' ilkesine uygun davranır. Fizik diye metafizik, bilim diye 'sahte-bilim' yapacağına, Wittgenstein'ın bu tembihine uymak evlâdır doğrusu..

(5) Yukarıdaki metnin çıkış noktası, tetikleyicisi ve kıvılcımı olan haber için: http://www.ntvmsnbc.com/id/25434917/

yukarıda parçalar halinde paylaştığım stephen hawking çalışmamı yazarken faydalandığım, ve, konunun meraklısının da okumak isteyeceğini sandığım kısa kaynakçayı paylaşıyorum:

1***Stephen Hawking Yaşamı – Kuramı ve Son Çalışmaları, yazan: Michael White – John Gribbin, çeviren: Nezihe Bahar, Sarmal Yayınevi, istanbul, Kasım 1993.
2***Stephen Hawking – Evreni Kucaklayan Karınca, hazırlayan: Gene Stone, editör: Stephen Hawking, çeviren: Sema Sezgin, Alkım Kitapçılık Yayıncılık, istanbul, 1993.
3***Zamanın Kısa Tarihi – Büyük Patlamadan Kara Deliklere, yazan: Stephen Hawking, çeviren: Dr. Sabit Say – Murat Uraz, Doğan Kitapçılık AŞ, istanbul, basım tarihi belirtilmemiş (c. 1990’lar).
4***Hawking ve Tanrı’nın Aklından Geçenler, yazan: Peter Coles, çeviri: Adil Baktıaya, Everest Yayınları, istanbul, 2001.
5***Hawking ve Karadelikler, yazan: Paul Srathen, çeviren: Ahmet Civan, Gendaş AŞ Yayınevi, istanbul, 1998.
6***Stephen Hawking’in Evreni – Hawking’in Kurdıbına Giriş, yazan: John Boslough, çeviren: Osman Bahadır, Sarmal Yayınevi, istanbul, 1995.
7***Kara Delikler ve Bebek Evrenler, yazan: Stephen Hawking, çeviren: Nezihe Bahar, Sarmal Yayınevi, istanbul, 1994.
8***Uzay ve Zamanın Doğası, yazan: Stephen Hawking – Roger Penrose, çeviren: Prof. Dr. Umur Daybelge, Sarmal Yayınevi, istanbul, 1996.
9***The Nature and Space and Time, yazan: Stephen Hawking, Roger Penrose; Princeton Science Library; 2010, USA ( http://press.princeton.edu/titles/9165.html )
10***The Illustrated a Brief History of Time – Updated & Expanded Edition, yazan: Stephen Hawking, Bantam Books, USA, 1996.
11***Stephen Hawking’s Universe – the Cosmos Explained, yazan: David Filkin, foreword by Stephen Hawking, Basic Books, USA, 1997.
12***Stephen Hawking’in Evreni – Kâinatın Sırları, yazan: David Filkin, çeviren: Mehmet Harmancı, Aksoy Yayıncılık, istanbul, 1998.
13***The Universe in a Nutshell, yazan: Stephen Hawking, Bantam Books, USA, 2001.
14***Ceviz Kabuğundaki Evren, yazan: Stephen Hawking, çeviren: Kemal Çömlekçi, Alfa Yayınevi, istanbul, 2002.
15*** Çizgilerle Stephen Hawking - Yeni Başlayanlar için, yazan: J.P. McEvoy, resimleyen: Oscar Zarate, çeviren: Serra Cindoruk, Milliyet Yayınları, istanbul, 1996.
16***Introducing Stephen Hawking, yazan: J.P. McEvoy, resimleyen: Oscar Zarate, Icon Books UK – Totem Books – USA, 2000.
17*** https://www.newton.ac.uk/about/isaac-newton/life
18*** http://en.wikipedia.org/wiki/Stephen_Hawking
19*** http://tr.wikipedia.org/wiki/Stephen_Hawking
20*** http://www.youtube.com/wa...c5oA0&feature=related
21*** http://www.youtube.com/wa...OzJNs&feature=related
22*** http://www.youtube.com/wa...k_0K0&feature=related
23*** http://www.hawking.org.uk/
24*** http://www.damtp.cam.ac.uk/research/gr/members/
25*** http://tr.wikipedia.org/wiki/Dabbe't%C3%BCl_Arz
26*** http://www.sorularlaislam...e-iliskisi-var-midir.html
27***Türkiye Diyanet Vakfı’nın yayınladığı islam Angiblopedisi’ndeki Dabbetu’l-arz maddesi: http://www.erdemyolu.com/...-islam-angiblopedisi.html