(yazı alıntıdır 3 part)

Adet Görmenin Evrimsel Nedeni ve Avantajı Nedir?

Sanılanın aksine, birçok memeli aslında adet görmez. Aslına bakarsanız adet görme, üst düzey primatlara ve bir grup yarasaya ait bir özelliktir. Köpeklerde vajinal kanamalar görülür; ancak bu, adet değildir. Fil fareleri de, önceden adet gördüğü düşünülen; ancak sonradan bu kanamaların rastgele meydana gelen düşükler olduğu anlaşılan hayvanlardandır. Dolayısıyla memeliler arasında çok nadir görülen bir durumdur. Dahası da var: modern dönemde yaşayan insan dişileri, adet gören diğer herhangi bir hayvandan çok daha fazla kanama geçirirler. Bu kanamalar bol miktarda besinin vücuttan atılmasına neden olur, günlük yaşamı son derece olumsuz etkileyebilir ve eğer ki vahşi hayattaysanız, avcıların dikkatini çekmenize neden olur. Bu sebeplerle, adet görme davranışının evrimsel nedenleri çok iyi anlaşılmalıdır. Ancak bunu anlayabilmeniz için, öncelikle hayatınız boyunca size söylenen en büyük yalanlardan birine göz atmamız gerekiyor: anne-fetüs bağına...

Hamilelik güzel bir şeydir. Bu konuda hangi kitabı ele alırsanız alın, ballandıra ballandıra anlatılır. Fotoğraflarda, geleceğin annesi, şişmiş karnına elini koyarak bebeğini okşadığını hayal eder. Gözleri buğulu ve heyecan doludur. Bu fotoğraflara baktığınızda, annenin yavrusunu korumak için elinden geleni ardına koymayacağını hissedersiniz. iç sayfalarda, anne rahminin bebek için ne kadar rahat, komforlu ve uygun bir ortam yarattığı yine süslü bir dille anlatılır.

Ancak eğer gerçekten hamile kaldıysanız, gerçek hikayenin bundan epey bir sapmış olduğunu deneyimlemişsinizdir. Elbette bir anne, yavrusu için gözünü kırpmadan birçok fedakarlığı yapabilir; ancak hamileliği bununla tanımlamak doğru değildir. Çünkü bu fedakarlıklar, hamileliğin aslen baskın olan tarafını gölgeler: mide bulantıları, bitkinlik, durmak bilmeksizin devam eden sırt ağrıları, kabızlıklar, kan basıncı problemleri, nabız sorunları, telaşlılık ve hatta her 100 hamilelikten 15'inde görülen ölümcül bazı sorunlar...

Birçok memeli hayvan açısından, bu tek kelimeyle çılgınlıktır! Birçok memeli hayvan, hamileliği oldukça eğlenceli bir şekilde geçirir. Avcılarından kaçmayı sürdürür, avlarını alt etmeye devam eder, hatta tek seferde sorunsuz bir şekilde 12 yavruyu bile çıkarıverir. Bu durumda bizi farklı kılan nedir? Cevap, oldukça garip olan plasentamızda yatmaktadır. Birçok memelide plasenta, ana rahmindeki fetüsün bir parçasıdır ve rahimdeki kan damarlarıyla bebek arasındaki köprüyü oluşturur. Böylece yavruya besin taşınır. Keseli memeliler, yavrularının kan damarlarına ulaşmasına izin bile vermezler! Rahim duvarlarından süt benzeri bir sıvı salgılarlar ve yavruları bununla beslenir. Primatlar ve fareler de dahil olmak üzere sadece birkaç memeli hayvanda "hemokoryal plasenta" denen yapı evrimleşmiştir. Bunlar arasından da insanınki, en acayip olanıdır.

Rahim içerisinde kalın bir endometriyal doku bulunur. Bunun içerisinde incecik kan damarları vardır. Endometriyum, rahme yeni yerleşmiş bir embriyoya temel kan kaynağını sağlar. Gelişen ve büyüyen plasenta, bu katman içerisinde bir gedik açar, damarların duvarlarının arasına yırtarak girer ve yeni oluşan, aç embriyoya bu damarların yeniden bağlanmasını sağlayarak onu beslemeye başlar. Plasenta, etrafını saran dokuların içerisinde yarıklar açarak ilerler, onları baskılar ve embriyo için alan açmak amacıyla hormon kokteylleri salgılayarak kasların kasılmasını, boşlukların açılmasını sağlar. Öyle ki, salgıladığı hormonlarla buradaki sinirleri felç eder; böylece annenin beyni plasentanın işini yapmasına engel olacak kasılmalara neden olamaz.

Tüm bunlar, şu anlama gelir: yeni büyüyen fetüsün artık annenin kan kaynaklarına doğrudan ve hiçbir kesinti bulunmayan bir bağlantısı vardır. Bebek, hormonlar salgılayarak anneyi manipüle bile edebilir! Örneğin, kan şekerini arttıracak hormonlar salgılayarak kan damarlarının genişlemesine neden olur. Böylece kan basıncı artar ve kendisine daha fazla besin ulaşmasını sağlar. Bir fetüs, istediğini alır. Bazı fetüs hücreleri plasenta içerisinde ilerleyerek annenin kan damarlarına ulaşabilir. Bu hücreler, annenin doku ve organları içerisinde, hatta beyni içerisinde yaşamlarını sürdürebilir! Yani bir bebek, ana rahminden çıktıktan sonra bile, annesinin beyninde ve diğer organlarında hayatta kalan hücreler bırakabilir. Bu durumun, anne ile bebek bağını ömür boyu sağladığı düşünülmektedir.

Şimdi anlatacaklarımızsa, bazılarına saygısızca gelebilir. Ancak işin aslına bakacak olursanız, insan yavruları arasındaki genetik rekabet evrimsel sürecin doruklarındadır. Görebileceğiniz gibi, anne ve yavrularının birbirinden farklı evrimsel çıkarları vardır. Anne, hayatta kalan her bir yavrusuna yaklaşık olarak eşit miktarda kaynak ayırmak "ister", evrimsel olarak bunu yapacak şekilde özelleşmiştir. Hatta gelecekteki olası çocuklarını bile düşünerek kaynaklarını ayarlar. Üstelik, hiçbir bebeği ölmeyecekmiş varsayımıyla bu kaynak ayırımını planlar. Ancak fetüs, hayatta kalacak şekilde evrimleşmiştir. Kardeşler, bu noktada önemsizdir. Her bir birey, kendi başına hayatta kalabilmeyi birincil görev bilir. Bu yüzden, anneden ne koparabilirse almak zorundadır. Tabii ki ne anne, ne de fetüsler, bunun "farkında" değildirler ve hiçbirini "bilinçli olarak ve isteyerek" yapmazlar. Evrimsel zorunluluklar, evrimsel süreçte ortaya çıkan dürtülerdir. Genlerimize işlemiştir ve bunu değiştiremeyiz. Tüm bunlar, evrimsel adaptasyon ve en uyguna ulaşma (optimizasyon) sürecinin kaçınılmaz bir sonucudur.

Evet, her zaman olduğu gibi, tüm bunlarda 3. önemli aktörü unuttuk, ona da değinelim: baba. Vahşi doğada babaların evrimsel olarak ayırdıkları kaynaklar, annenin kaynaklarıyla her zaman paralellik göstermeyebilir. Çünkü modern yaşamda çoğu zaman bilebiliyor olsak da, vahşi hayatta birçok erkek, dişinin doğurduğu yavruların kendisine ait olduğundan emin olamaz. Buna rağmen, erkek spermiyle taşınan bazı genler, "genomik iz" denen bir süreç sonucunda fetüsün bağlı olduğu plasentayı aktive edebilmektedir. Bu genler, tamamiyle fetüsün yanında, gerekirse tamamen annenin karşısındadır. Bu genlerin sağladığı şey basittir: yavruyu hayatta tut, gerekirse anne ölsün. Çünkü erkekler, ancak bu sayede kendi yavrularının ve genlerinin sürerliğinden emin olabilirler. Tabii babalar da bunu bilerek yapmazlar, bu genler, evrimsel süreçte optimize olmuş genlerdir.

Peki evrimsel süreçte bu kadar vahşi bir hemokoryal plasentaya nasıl kavuştuk? Fetüsler ve babalar, gerektiği zaman anneye karşı bu kadar vahşi olabilecek bir plasentanın evrimine nasıl katkı sağladı? Her ne kadar evrimsel biyologların bazıları primatlar içerisindeki plasenta evrimini detaylı olarak incelemeye çalışsalar da, cevabın tümüne ulaşmamız çok zor. Çünkü zamanın sisli tarihi içerisinde kayboldular. Ne yazık ki, rahimler pek iyi fosilleşmiyor. Dolayısıyla genlerden ve karşılaştırmalı metotlarla elde ettiğimiz verileri fosillerle doğrulama imkanımız her zaman bulunmuyor.

Ancak bu evrimsel sürecin sonuçları, tartışmaya yer bırakmayacak kadar açıktır: Primatlar haricindeki diğer memelilerde gördüğümüz normal gebelik oldukça iyi düzenlenmiş bir süreçtir, çünkü anne despottur. Yukarıda anlattıklarımızın aksine, diğer hayvanlarda yönetim, annenin elindedir. Yavrusu, onun isteğine bağlı olarak hayatta kalır veya ölür. Dilediği zaman beslenir, dilediği zaman kendisine hakim olur. insan gebeliği ise, adeta bir "komite" tarafından sürdürülür. Üstelik bu komite, olabilecek en kötü şeye sahiptir: her bir üyesinin farklı emelleri ve evrimsel çıkarları vardır; dolayısıyla aynı hedefin peşinde değildirler. Bu da, çoğu zaman çatışmalara, hatta kimi zaman açık açık savaşa ve mücadeleye meydan verir. Dış gebelik, gebelik diyabeti, pre-eklampsi gibi birçok ölümcül hastalık, bu tehlikeli oyunun bir sonucu olarak doğar.