orhun abidelerine göre kül tigin

kardeşlerim, bir süredir açtığım başlıklarla yeni bir inci sözlük oluşumuna imza atmak istediğimi söylemiş ve bunu da elimden gelen en iyi işi yapmakla başaracağımı söylemiştim. açtığım iki başlık vardı:

(bkz: eski inci kalmadı artık)
(bkz: türk kıyameti kalgançı çak ile)

birinci başlıkta isyan etmiş, ikincisinde ise verdiğim kararı uygulamıştım. aranızdan gerçekten bilime önem veren kardeşlerim benimle ilgilendiler sağolsunlar.

bugünkü başlıkta ise size hep adını duyduğumuz ama hiç yaşdıbını bilmediğimiz tarihimizin en büyük kahramanlarından kül tigin'i anlatacağım. "bir kişi bile dinlerse anlatma" esasına dayalı olan bu başlıkta rica ederim sululuk yapmayalım.

yazı tamamı ile akademik ve onlarca kaynaktan derlenerek hazırlanmıştır, puanlı dergilerde yayınlanmıştır, sempozyuma davet edilmiştir (ancak kısıtlı imkanlardan ardına düşememiştim)

gerçekten dinleyecek olan varsa, parçalar halinde anlatmaya başlıyorum.
saygılar.

edit: makale yaklaşık on sayfadır, parça parça paragraflar halinde yazacağım.

edit 2: @10 uncu entryden başlıyor kardeşlerim.

edit 3: “Küçük kardeşim Kül Tigin vefat etti.
Ben yaslandım.
Görür gözüm görmez gibi; bilir bilgim bilmez gibi oldu.
Ben yaslandım.
Zamanı Tanrı takdir eder; kişioğlu hep ölmek için türemiş”
türk bilge kağan

edit önemli: beyler migrenim tuttu şu an ekrana dahi bakamıyorum. hastahaneye serum yemeye gidiyorum. iyi olunca devam edeceğim. kusura bakmayın. özür diliyorum.

edit önemli 2: geldim beyler. hemen devam edelim.

edit son: değerli kardeşlerim @83 de bitmiş bulunuyor. okuyan ve değerlendiren herkese teşekkürlerimi sunarım. bir katre yardımım olduysa ne ala. özel sorusu olan var ise mesaj atabilir. saygılar.

sanırım bilime değer veren kardeşlerim henüz gelmediler.

kardeşlerim, 5 dakika içinde başlıyorum, hemen tuvalete gidip geleyim.

başlıyorum

giriş 1

Altay ve Tanrı Dağlarının eteklerinde doğup, tarih boyunca geniş coğrafyalara yayılan ve gittiği her yerde hâkim unsur olarak bulunan Türkler, hâkim oldukları coğrafyalarda en çok savaşçılıkları ile akıllarda yer etmişlerdir. Bu savaşçılıklarına layık olarak nice ölümsüz bahadırlar yetiştirmişler ve bu bahadırların başarılarını hatırlamak ve gelecek nesillere aktarmak için, onları anlatan eserler bırakmışlardır. Şüphesiz ki bu eserlerin başında Orhun Abideleri gelir.

devam 2

II. Gök-Türk Devleti döneminde, bu imparatorluğun kurucusu olan ilteriş (Kutluk) Kağan vefat ettiğinde ardında biri yedi, diğeri sekiz yaşında olmak üzere iki erkek çocuk bırakmıştı. Zamanla büyüyen ve Gök-Türk Devletinin yönetiminde bulunan bu iki kardeşten büyüğü Türk Bilge Kağan, küçüğü ise Kül Tigin’dir. Kül Tigin, Türk Milletinin yetiştirdiği en büyük bahadırlardan biri olmakla beraber, vefatında da arkasından yıllarca ağıt yakılan bir kardeş, komutan ve Türk Milletinin unutamadığı bir savaşçı haline gelmiştir. Onun arkasından ağabeği Türk Bilge Kağan’ın diktirdiği muazzam abide, onun ne büyük bir bahadır olduğunu gözler önüne sermekte ve bize yaşamı boyunca neler yaptığını anlatmaktadır.

devam 3

işte söz konusu olan bu büyük bahadırın hayatını, yaptıklarını, ardında bıraktıklarını ve ardından söylenenleri kaleme aldığımız bu makalenin amacı Kül Tigin’in ölümsüz hatırasını yaşatmak ve Türk Milletinin her ferdine öz kahramanının vasıflarını anlatmaktır.

devam 4 (makalenin özet kısmı bitti, şimdi giriş kısmı)

Dünya tarihinde askeri kültür ve harp sanatı açısından dikkat çeken milletlerin başına Türkler gelir. Türk milletinin tarih boyunca elde etmiş olduğu siyasi ve askeri başarılar bunun en belirgin göstergesi olduğu gibi, Türklerin askerlik sanatındaki ustalıklarından, savaşlarda uyguladıkları taktik ve stratejilerden ve bu silahları kullanma konusundaki ustalıklarından bahseden muasır kaynaklar da bu gerçeği açık bir şekilde ortaya koymaktadır.
Türklerin askerlik sanatının en ince ayrıntılarını ve bu sanatı uygulayan en iyi bahadırını Orhun Abidelerinde görmekteyiz.

devam 5 ( abideler hakkında kısa bir bilgi)

Orhun Abideleri (Bilge Kağan ve Kül Tigin anıtları) Moğolistan Halk Cumhuriyetindeki Orhun ırmağının eski yatağı yakınlarında, ‘Koço Çaydam’ adlı göl civarındadır (Aşağı-yukarı 47 derece enlem ve 102 derece boylam). Anıtlar arsındaki uzaklık 1 km. kadardır.
Kül Tigin anıtı düşük nitelikli kireç taşı veya mermerden yapılmış dört yüzlü tek parça büyük bir taştır. Taşın yüksekliği 3.75 m.’dir. Taşın doğu ve batı yüzleri dipte 1.32 m. üstte ise 1.22 m. genişliğindedir. Anıtın kuzey ve güney yüzlerinin eni de 46 ile 44 cm. dir.

devam 6 (abideler hakkında kısa bilgiler 2)

Kül Tigin anıtının bütün yüzleri 2.75 m. boyunda yazıtlarla kaplıdır. Batı yüzünde uzun bir Çince yazıt vardır. Anıtın öbür yüzleri baştan başa Türkçe yazıtlarla doludur. Anıtın doğu yüzünde 40 satır, güney ve kuzey yüzlerinde de 13’er satır vardır. Ayrıca, anıtın kuzey ve doğu, güney ve doğu yüzleri ile güney ve batı yüzleri arasındaki kenar kısımlarında da küçük yazıtlar bulunmaktadır. Türkçe küçük bir yazıt anıtın batı yüzüne kazınmıştır.
Bu anıt ‘kon yılka yiti yigirmike’ yan, ‘Koyun yılının on yedisinde (27 Şubat 731)’ ölen ve hükümdar Türk Bilge Kağan’ın kardeşi olan Kül Tigin’in anısına dikilmiştir. Batı yüzündeki Çince yazıt 1 Ağustos 732 tarihinde, Türkçe yazıtlar ise bundan yirmi gün sonra, yani 21 Ağustos 732’de tamamlanmıştır. Buna göre de anıtın dikiliş tarihi de 21 Ağustos 732 olmalıdır.

devam 7 (abideler hakkında kısa bilgi 3 ve son)

Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarının yazıcısı Kül Tigin’in “atı’sı” Yollug Tigin’dir. Moğolca karşılığı ‘açi’ olan ‘atı’ kelimesinin oradaki (Orhun Abideleri) anlamları “Kız veya erkek torun; birinin oğlunun veya erkek kardeşinin çocuğu” dur.
Kül Tigin anıtının güney-doğu ve güney-batı kenarındaki kısa yazıt Yollug Tigin’in sözleridir. Kül Tigin yazıtının güney yüzündeki son cümle de Yollug Tigin tarafından yazılmıştır.

devam 8 (kül tigin'in hayatı başlıyor..)

684 yılında doğduğu anlaşılan Kül Tigin’in savaş alanlarındaki bilinen ilk başarısı 700 yılındaki Kansu seferi sırasında, Çin ordusunun kumandanı “Wei Yüan-chung’un” yeğenini canlı yakalayıp amcası Kapgan Kağan’a sunmasıdır. Ancak bundan önce Kül Tigin’in katıldığı diğer askeri faaliyetler olabilir.

dinleyen var mı beyler? boşa mı elimi yoruyorum yoksa?

devam 9

Altı Çub Soğdaklarına yapılan Kapgan Kağan idaresindeki Kül Tigin ve Bilge’nin de katıldığı hücumda, önce onlar (Soğdaklar) bozguna uğratılmıştı. Arkasından Çinli Ong Tutuk, yani Wei Yüan-chung elli bin kişilik bir ordu ile üzerlerine geldi. Her halde atı çarpışmalar esnasında öldü ki; (Kül Tigin) yaya olarak atılıp, hücum etti ve yakaladığı kumandanın yeğenini, kağanına zütürdü. Neticede Çin ordusu orada imha edildi. Bu husus Orhun Abideleri Kül Tigin Anıtında, Türk Bilge Kağan tarafından şöyle anlatılmıştır: “Umay gibi annem hatun devletine, küçük kardeşim Kül Tigin er adını aldı. On altı yaşında amcam kağanın (Kapgan Kağan) ilini, töresini şöyle kazandı: Altı Çub Soğdak’a doğru ordu sevkettik, bozduk. Çinli Ong vali, elli bin asker geldi, savaştık. Kül Tigin yaya olarak atılıp, hücum etti. Ong valinin yeğenini, silahlı, elle tuttu, silahlı olarak kağana takdim etti. O orduyu orda yok ettik!”

@23
o kadar gerizekalısın ki anlatamam. gerçekten böyle mi düşünüyorsun? radloff'un altyskie'sini oku önce.

devam 10

Kül Tigin 705 yılında Çinli General Sha-t’o Chung-i ile yapılan savaşa katıldı. Çarpışmalar sırasında önce Tadık Çor’un boz atına, arkasından Işbara Yamtar’ın boz atına, sonra Yeğen Silig Beğ’in giyimli doru atına binerek hücum etmiş, ancak atların hepsi ölmüştü. Neticede adı geçen Çinli kumandanın 80 bin kişilik ordusu da mağlup edildi.
Kül Tigin’in bu kahramanca mücadelesi ve savaşçılığını ağabeği Bilge Kağan’ın şu sözlerinden anlıyoruz; “Yirmi bir yaşında iken, Çaça generale karşı savaştık. En önce Tadıg’ın Çor’un boz atına binip hücum etti. O at orada öldü. ikinci olarak Işbara Yamtar’ın boz atına binip hücum etti. O at orada öldü. Üçüncü olarak Yeğen Silig Beğ’in giyimli doru atına binip hücum etti. O at orada öldü. Zırhından, kaftanından yüzden fazla ok ile vurdular, yüzüne, başına bir tane değirmedi. Hücum ettiğini, Türk beğleri, hep bilirsiniz. O orduyu orada yok ettik!”

sanırım giblenmiyorum

devam 11 (bazı paragraflar birbirine bağlı diye mecburen uzun veriyorum)

Gök-Türklerin 710 yılından önce, Türgi Yargun gölünün kenarında Yir Bayırkuların Uluğ Erkin’i ile yaptıkları savaşta Kül Tigin büyük yararlılıklar göstermiş, mağlup Uluğ Erkin az sayıdaki askeri ile kaçıp gitmişti. Bilge’nin 710 yılındaki Kırgız seferinin arkasından Türgişler üzerine yapılan hücumlara Kül Tigin bizzat katılarak, çok sayıda muvaffakiyet elde etmişti. Hatta Az’ların valisini eliyle yakalamak gibi üstün bir başarı da göstermiş, Türgişlerin arta kalanları öldürülmüştü. Geri kalanlar ise Tabar’da yerleştirilmişti.
Türk Bilge Kağan, bahsi geçen vuruşmanın detaylarını, inceliklerini ve Kül Tigin’in kahramanca mücadelesini şöyle anlatmıştır: “O yılda Türgiş’e doğru Altın ormanını aşarak, irtiş nehrini geçerek yürüdük. Türgiş kavmini uykuda bastık. Türgiş kağanının ordusu Bolçu’da ateş gibi, fırtına gibi geldi. Savaştık. Kül Tigin, alnı beyaz boz ata binip hücum etti. Alnı beyaz boz …. (bu kısım abidede silindiği veya zarar gördüğü dolayısıyla okunamamıştır) tutturdu. ikisini kendi yakalattı. Ondan sonra tekrar girip Türgiş kağanının buyruğu Az valisini elle tuttu. Kağanını orada öldürdük, ilini aldık. Türgiş avam halkı (kara budun) hep tabi oldu. O kavmi Tabar’da kondurduk. Bu akından sonra Gök-Türkler Demir Kapı’ya sefere çıkmışlar, fakat arkada bıraktıkları Türgişler yine düşman olmuşlar ve Maveraünnehr’e doğru gitmişlerdi. Kül Tigin az sayıda askerle onların peşinden gönderilmiş, büyük bir savaş olmuş ve neticede Türgişler yine bozguna uğratılmıştı.

devam 12

Bu olaylar Gök-Türk ülkesinde ve o coğrafyada büyük yankı uyandırmış olacak ki Türk Bilge Kağan bu konudan bahsederken pişmanlığını vurgulamış ve küçük kardeşinin kahramanlığından söz etmiştir; “Soğd milletini düzene sokayım diye inci nehrini geçerek Demir Kapı’ya kadar ordu sevk ettik. Ondan sonra Türgiş avam halkı (kara budun) düşman olmuş. Kengeris’e doğru gitti. Bizim askerin atı zayıf, azığı yok idi. Kötü kimse er ….( bu kısım abidede silindiği veya zarar gördüğü için okunamamıştır) kahraman er bize hücum etmişti. Öyle bir zamanda pişman olup, Kül Tigin’i az erle eriştirip gönderdik. Büyük savaş savaşmış. Türgiş avam halkını (kara budun) orda öldürmüş, yenmiş!”

devam 13

Türgişlere yapılan akından önce bir de Kırgızlara doğru sefer yapılmıştır. Girişte vurguladığımız Türklerin harp sanatının ve stratejisinin en önemli örneklerinden biri olan bu seferin ince ayrıntılarını Türk Bilge Kağan detayları ile anlatmış ve bu başarıyı yine küçük kardeşine ithaf etmiştir: “Kül Tigin yirmi altı yaşında iken Kırgız’a doğru ordu sevk ettik. Mızrak batımı karı söküp, Kögmen ormanını aşarak yürüyüp, Kırgız kavmini uykuda bastık. Kağanı ile Songa ormanında savaştık. Kül Tigin, Bayırku’nun ak aygırına binip atılarak hücum etti. Bir eri ok ile vurdu, iki eri kovalayıp, takip ederek mızrakladı. O hücum ettiğinde, Bayırku’nun ak aygırını, uyluğunu kırarak vurdular. Kırgız kağanını öldürdük. ilini aldık!”