0
lale çılgınlığı, diğer adlarıyla lale balonu, lale spekülasyonu (felemenkçe adıyla; tulpenmanie, diğer adlarıyla tulpomanie, tulpenwoede, tulpengekte ve bollengekte) hollanda altın çağı'nda lale (tulipa) soğanlarının fiyatlarının aniden aşırı derecede yükselip çöküşe geçtiği döneme verilen isim.[2] şubat 1637’de lale çılgınlığı’nın doruk noktasında laleye dayalı sözleşmeler yetenekli bir zanaatkarın yıllık gelirinin 10 katına satılmıştır. bu olay genelde tarihteki ilk spekülatif balon (veya ekonomik balon) olarak bilinir.[3] lale çılgınlığı terimi günümüzde varlık fiyatlarının gerçek fiyatlarından sapmasını ifade eden bir benzetme olarak kullanılmaktadır.[4]
olay, 1841 yılında i̇ngiliz gazeteci charles mackay’ın olağanüstü kitlesel yanılgılar ve kalabalıkların çılgınlığı (extraordinary popular delusions and the madness of crowds) adlı kitabıyla popülerleştirilmiştir. mackay’a göre bir noktada tek bir semper augustus soğanı için 12 akre (5 hektar) arazi teklif edilmiştir.[5] mackay, fiyatlardaki ani düşüşten dolayı bu tür yatırımcıların battığını ve hollanda piyasalarının ciddi bir sarsıntı geçirdiğini iddia etmektedir. mackay’ın kitabı bugün çokça basımı yapılan bir klagib olsa da iddiaları itirazlarla karşılaşmıştır. çoğu bilim adamı çılgınlığın mackay tarafından bahsedildiği kadar sıra dışı olmadığını, fiyat değişikliğinin balona sebep olmadığını iddia etmektedir.[6][7]
lale çılgınlığı üzerindeki araştırmalar 1630’lardan kalan kısıtlı ve yanlı kaynaklardan gelen veriler nedeniyle zordur.[8][9] her ne kadar genel kabul görmese de bazı çağdaş iktisatçılar fiyatlardaki artış ve azalışlar için spekülatif bir çılgınlıktan ziyade bazı rasyonel açıklamalar getirmişlerdir. örneğin , bazı diğer çiçek türleri de (zambak gibi) ilk defa getirildiğinde yüksek fiyatlarla alıcı bulmuş daha sonra çarpıcı fiyat düşüşleri yaşamıştır. yüksek fiyatların bir nedeni de dönemin parlamentosu tarafından sözleşmelerin düşük bir bedel karşılığında iptal edilmesine imkân veren ve alıcı üzerindeki riskleri azaltan bir yasa tasarısı çıkaracak olması yönündeki beklenti olabilir.
konu başlıkları [gizle]
1 tarihçe
1.1 mevcut fiyat verileri
2 mackay'ın kalabalıkların çılgınlığı
3 çağdaş görüşler
3.1 rasyonel açıklamalar
3.1.1 çiçek fiyatlarındaki dalgalanma
3.1.2 mevzuat değişikliği
3.1.3 eleştiriler
4 sosyal çılgınlık ve mirası
5 ayrıca bakınız
6 notlar
7 referanslar
8 dış bağlantılar
tarihçe [değiştir]
hendrik gerritsz pot tarafından 1640’ta yapılan lale çılgınlığı benzetmesi. çiçek tanrıçası flora akşamcı, sarraflar ve iki suratlı bir kadınla rüzgarı arkasına alıp giderken haarlem dokumacıları denizdeki yok oluşlarına kadar onlara eşlik ediyor.
lale, avrupa’ya xvi. yüzyıl ortalarında osmanlı i̇mparatorluğu’ndan getirilmiş ve hollanda’da çok tutulmuştur.[10] birleşik vilayetler’de lale dikiminin flaman botanist charles de l'écluse 1593’te leiden üniversitesi'nde görevine başlayıp hortus academicus adındaki botanik bahçesini kurduğunda başladığı düşünülmektedir.[11] kendisi orada i̇mparator’un (i. ferdinand) elçisi ogier de busbecq tarafından sultan’a gönderilen ve sert iklim koşullarına dayanabilen lale soğanlarının dikimine başlamıştır[12] ve bunlar hızla popüler hale gelmiştir.[13]
lale hızla imrenilen lüks bir eşya ve statü göstergesi haline geldi ve çok değişik renk ve çeşitte kendini gösterdi. kırmızı, sarı ve beyaz gibi tek renkli olanlara couleren, beyaz zeminde pembe veya kırmızı gibi çok renkli olanlara “rosen”, beyaz üzerinde mor veya lila rengine sahip olanlara violetten, sarı üzerinde kırmızı kahverengi mor renkli olanlara ise “bizarden” gibi isimler verildi.[14] bu göz alıcı ve çokça aranan lale soğanları, mozaik virüsünün bir türü olan lale kıran virüsle enfekte olmaları sonucunda parlak renkler ve çizgilerle birlikte desenli bir görünümle yetişmekteydi.[15][16]
çiçeklerin sessiz hayatı ambrosius bosschaert tarafından (1573–1621) yıllarında hollanda altın çağı olarak bilinen dönemden bir tablo
yetiştiriciler yeni lale çeşitlerine abartılı isimler vermiştir. i̇lk formların çoğu admirael (amiral) ön takısıyla ve yetiştiricisinin ismiyle birleşik olarak anılmıştır. admirael van der eijck bu şekilde adlandırılan muhtemelen elliden fazla çeşitlerden en bilinenidir. generael ("general") diğer otuz çeşit lalede bulunan başka bir ön isimdir. sonradan yetiştirilen çeşitlere ise büyük i̇skender veya scipio hatta “amirallerin amirali” “generallerin generali” gibi daha da mükemmeliyetçi isimler yakıştırılmıştır. ne var ki isimlendirmeler ölçüsüz olmakla birlikte lale çeşitlerinin kaliteleri büyük farklılıklar göstermiştir.[17] bu çeşitlerin çoğu günümüzde yok olmasına rağmen, bazı “hatalı” laleler hala ticarete konu olmaktadır.[18]
laleler soğanlarından yetişir ve hem tohumlarından hem de tomurcuklarından türetilebilir. soğandan elde edilen tohumların çiçek veren bir soğana dönüşmesi 7-12 yıl içinde meydana gelir. soğanlar çiçeğe dönüştüğünde soğanın aslı kaybolur fakat onun yerinde birkaç tomurcukla beraber soğanın başka bir kopyası meydana gelir. uygun şekilde kültürlendiğinde bu tomurcuklar kendi soğanlarını oluşturur. mozaik virüsü tohumlarla değil, yalnızca tomurcuklar vasıtasıyla yayılır; bu yüzden göz alıcı çeşitlerin kültürlenmesi uzun yıllar alır. üreme hızı büyük oranda virüsler tarafından yavaşlatılır. laleler nisan ve mayıs’ta yalnızca bir haftalığına çiçek verir ikincil tomurcuklar bundan çok kısa bir süre sonra ortaya çıkar. soğanlar haziran’dan eylül’e kadar sökülüp satılabilir bu yüzden spot piyasada fiyatların oluşması bu dönemlere denk gelmiştir.[19]
yılın geri kalanında tüccarlar noter huzurunda sezon sonunda lale satın alacaklarını öngören (bir nevi future sözleşmesi) sözleşmeler imzalamıştır.[19] dolayısıyla modern finans yöntemlerinin çoğunu geliştiren hollandalılar dayanıklı bir mal olan lale soğanları için bir piyasa meydana getirmişlerdir.[10] bu piyasalarda açığa satış 1610 yılında yürürlüğe giren daha sonra 1621, 1631 ve 1636 yıllarında tekrarlanan ve ağırlaştırılan kararnameler yoluyla yasaklanmıştır. açığa satış yapanlar bu kararnamlere dayalı olarak hüküm giymemiş fakat yaptıkları sözleşmelerin bağlayıcılığı azaltılmıştır.[20]
lale soğanı sözleşmeleri için standartlaştırılmış fiyat endeksi. earl thompson tarafından oluşturulmuştur. thompson’ın elinde 9 şubat ile 1 mayıs arasında fiyat verisi yoktu, dolayısıyla düşüşün şekli bilinmemektedir. fiyatlar bilinmese de lale piyasasının şubat ayında aniden çöktüğü açıktır.[21]
çiçeklere olan rağbet arttıkça profesyonel yetiştiriciler virüslü soğanlara giderek daha fazla fiyat ödemişlerdir. 1634 yılında fransızlardan gelen talebin de etkisiyle piyasaya spekülatörler girmeye başlamıştır.[22] 1636 yılında hollandalılar sezon sonunda lale alımını öngören sözleşmelerin alınıp satıldığı formel bir future piyasası oluşturmuştur. tüccarlar hanlarda biraraya gelir ve alıcılar işlem başına %2.5 oranında 3 florini geçmemek kaydıyla "şarap parası" adı altında bir ücret öderdi. başlangıç marjı ödenmezdi ve taraflar takas odası ile değil doğrudan birbirleriyle sözleşme yapardı. sözleşme şartlarının gerektirdiği teslimatlar piyasanın 1637 şubat'ında çökmesi nedeniyle hiçbir zaman gerçekleştirilememiştir. bu ticaret haarlem'de veba salgınının yükselişe geçtiği sırada gerçekleştiğinden ölümcül risk alma şeklinde bir davranış biçiminin gelişmesini sağlamış olabilir.[23]
nadir lalelerin sözleşme fiyatları 1636 yılı boyunca artmaya devam etti. kasım ayında mozaik virüsü içermeyen adi lalelerin de fiyatı artmaya başladı. lale sözleşmelerine dayalı ticarette gerçek lale soğanlarının el değiştirmesi söz konusu olmadığından, hollanda halkı bu ticareti aşağılayıcı şekilde windhandel (rüzgâr ticareti) olarak adlandırmışlardır.[24] fakat 1637 şubat ayında lale soğanı sözleşmelerinin fiyatları aniden düştü ve lale ticareti durma noktasına geldi.[25]
mevcut fiyat verileri [değiştir]
1630’lu yıllarda tutarlı olarak kaydedilen fiyat verilerinin yokluğu lale çılgınlığının boyutlarının tahmin edilmesini güçleştirmektedir. ekonomist peter garber 1633 ve 1637 yılları arasında satışı yapılan 39 çeşide ait 161 soğandan veri toplamıştır, 53’ünün kaydı "gaergoedt and warmondt” (gw) tarafından yapılmıştır. balonun son günü olan 5 şubat 1637 için son derece değişken doksan sekiz fiyat verisi kaydedilmiştir. satışlar birden fazla piyasa mekanizması ile gerçekleştirilmişti, loncalarda gelecek (future) sözleşmeleri satılıyor, yetiştiriciler kendi spot satışlarını yapıyor aynı zamanda noter onaylı future sözleşmeleri yapıyorlardı, mülk satışları da bulunuyordu. garber’a göre “mevcut fiyat verileri elmalarla armutların karıştırılmasından ibarettir"
Tümünü Göster
