lozan bir başarı mı yoksa hezimet mi

24 Temmuz 1923 tarihinde isviçre’nin Lausanne (Lozan) şehrinde, Türkiye Büyük Millet Meclisi
temsilcileriyle ingiltere, Fransa, italya, Japonya, Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Portekiz, Belçika,
Rusya, Yugoslavya temsilcileri tarafından, Lozan Üniversitesi salonunda imzalandı.

Osmanlı Devleti'ni yıkıp, topraklarının paylaşılması için çıkartılan Birinci Dünya Savaşı (1914-1918)
sonunda başlatılan Türk istiklâl Harbinden sonra, işgalci devletler ile 11 Ekim 1922 tarihinde Mudanya
Mütarekesi (ateşkesi) imzalanmıştı. işgalci devletler ile kesin bir antlaşma yapılması için,
Türkiye, 4 Ekim 1922 tarihindeki notasıyla, görüşmelerin izmir’de başlatılmasını istedi. işgalci
devletler, izmir’de Yunan mezalim ve tahribatını görmezlikten gelmek için, isviçre’nin Lausanne
şehrini tercih etti. Konferansın 13 Kasım 1922’de başlayacağını ilan edip, Türkiye’de iki hükümet
olduğu telakkisiyle, görüşmelere katılması için Ankara’daki Türkiye Büyük Millet Meclisi ve
istanbul’daki Osmanlı Sultanı Altıncı Mehmed Hana (Sultan Vahideddin Han) müracaat ettiler. TBMM, bu
duruma son vermek için, 1 Kasım 1922 günü çıkarılan iki maddelik bir kanunla, Saltanat ve Osmanlı
Hükümetinin, 16 Mart 1920’de istanbul’un itilâf devletlerince resmen işgalinden itibaren
kaldırıldığını kabul ve ilan etti. 600 yıldan fazla hükümran olan Osmanlı Hânedânına son verilerek,
Lozan Konferansına TBMM hükümeti, tek başına
katıldı.

13 Kasım 1922’de başlayacağı ilan edilen konferans, 20 Kasım'da başlatıldı. Lozan Konferansında TBMM’ni,
Hâriciye Vekili (Dışişleri Bakanı) ve Edirne Mebusu ismet Paşa (inönü) başmurahhaslığında, Sıhhiye
Vekili (Sağlık Bakanı) ve Sinop Mebusu Dr. Rıza Nur, Trabzon Mebusu Hasan Bey (Saka) murahhaslar, yirmi
dört müşavir, sekiz kâtip, bir mütercim, gazeteciler ve askerlerden meydana gelen heyetle temsil etti.
ingiltere heyetini istanbul fevkalâde komiseri Sir Horas Rumbolt ve Musul Petrol işletmesi Şirketinin
idare heyeti başkanı Lord Curzon; Fransa adına Şark Fevkalade Komiseri General Pelle; italya’yı istanbul
Fevkalade Komiseri Marki Camille Garoni ve Sezar Montanya; Japonya’yı Roma Büyükelçisi Baron Hayaşi,
Baron Uçiyai; Yunanistan’ı Elefteryos K. Venizelos ve Demeter Kaklamanos; Romanya’yı Konstantin
Dimondy, Konstantin Konseska; Sırp-Hırvat-Sloven Krallığını Dr. Milotin Yuvanoviç; Bulgaristan’ı
Bogdan Morfot, Dimitri Stanciof, M.Stambulhu, M.Kinstantoderof; Rusya adına M.Çiçerin, M.Rekefski
ve M. Medivani; Portekiz’i M. M. Pereyre; Belçika’yı M. Beletzer ve Amerikan müşahitlerinden M. Caylnd,
M. Gru ve Amiral Bristol temsil edip, katıldılar. Konferansa, ev sahibi olarak, isviçre Cumhurbaşkanı
Hab, başkanlık yaptı. 21 Kasım 1922’de, konferansta görüşülecek meseleler için komisyonlar kuruldu.
Askerî ve Arazi Komisyonu Başkanlığına Lord Curzon; Azınlıklar ve Yabancılar Komisyonu Başkanlığına
Marki Garroni; Malî ve iktisadî Komisyon
Başkanlığına Fransa temsilcisi M. Barriere
seçildiler.

TBMM’nin Lozan Konferansındaki programı, 28 Ocak
1920 günü, son Osmanlı Mebuslar Meclisi'nin kabul
ettiği Misak-ı Millî (Millî And) hükümleriydi. Bu
hükümler şunları ihtiva ediyordu: 1) Musul, Kerkük
ve Süleymaniye ile, 2) Batı Trakya’nın Anavatan’a
katılması; 3) Kapitülasyonların kaldırılması; 4)
Azınlıklara üstün haklar verilmemesi; 5) Boğazlar
ile istanbul’un emniyetinin sağlanıp, bütünüyle
hakimiyetimizde kalması.

Görüşmeler, ilk hafta dostça geçti. ikinci hafta,
devlet borçları, kapitülasyon, Musul vilayeti ve
istanbul’un boşaltılması meselelerinde, anlaşmazlık
çıktı. TBMM heyetine, ingiltere Murahhası Lord
Curzon ve Yunanistan Murahhası Elefteriyos
Venizelos, çok zorluk çıkardılar. 4 Şubat 1923
tarihinde görüşmeler kesilerek, heyetler geri
döndüler.

20 Kasım 1922 - 4 Şubat 1923 tarihleri arasında
devam eden Birinci Lozan Konferansında, 30 Ocak
1923’te Türkiye ile Yunanistan arasında “Esirlerin
Değiştirilmesi” hakkında mukavele imzalandı.

Birinci Lozan Konferansında; 1) Edirne’nin istasyon
Mahallesi Karaağaç, Yunanlılara bırakıldı. 2)
Karadeniz’den Akdeniz’e kadar Türkiye ile
Bulgaristan ve Yunan hudutları, askersiz hâle
konuldu. 3) Türkiye-Irak hududunun tespiti,
Milletler Cemiyeti kararına bırakıldı. 4) Türkiye’ye
verilen imroz (Gökçeada) ve Bozcaada ile,
Yunanistan’da kalan Limni, Midilli, Nikarkarya,
Sakız, Sisam adalarının askersizleşmesi kararı
verildi. 5) Rodos ve Oniki Ada’nın italya’ya
bırakılması kabul edildi. 6) istanbul ve Çanakkale
boğazlarının iki yakasından on beşer kilometre
derinliğindeki bölgelerin askersiz olması;
Trakya’daki 8000 kişilik Türk jandarma sayısının
5000’e indirilmesi kararlaştırıldı. 7) istanbul’da
12.000 asker bulunduracak olan Türkiye’nin; Boğazlar
Komisyonuna başkanlık etmesi ve boğazlardan geçişin
serbest bırakılması kararlaştırıldı. 8)
Kapitülasyonların kaldırılmasına karar verildi. 9)
Azınlıklara verilen hakları, Türkiye’nin, Milletler
Cemiyeti kefaletinde tanıması kararlaştırıldı. 10)
Borçlar meselesinde Türkiye’nin, hissesine düşen
onbeş milyon altın lirayı, otuz yedi yıl içinde
ödemesine karar verildi. 11) Yunanistan’dan hiçbir
harp tazminatı istenmemesi, karara bağlandı.

4 Şubat 1923’te kesilen görüşmeler, ingiltere ve
Fransa’daki asker ailelerinin tesiriyle meydana
gelen umumî efkârın (kamuoyunun) arzusu üzerine,
TBMM murahhasları Lozan’a davet edilerek, yeniden
başlatıldı. 23 Nisan 1923’te başlayan ve 23 Temmuz’a
kadar üç ay süren ikinci Lozan Konferansında; TBMM
murahhasları aynı kalmasına rağmen müşavir heyetinde
değişmeler oldu. ingiltere ve italya başmurahhasları
değişip, ABD de, bir murahhas gönderdi.

ikinci Lozan Konferansı; 1) Arazî ve siyasî, 2) Malî
ve yabancıların oturma hakları, 3) iktisadî işlere
ait olmak üzere, üç komisyon biçiminde çalışarak,
maddelerin görüşülmesini sıraya koydu. Uzun
müzakereler ve arada yine görüşmelerin kesilmesine
yol açan, çetin münakaşalar oldu. ingiltere’nin
ısrarıyla, yine bir “Ermenistan kurulması” hususu
öne sürülerek; Doğu Anadolu’da veya Suriye hududunda
(Adana ile Maraş ve Gaziantep’te) dünyanın çeşitli
yerlerine dağılıp yurtsuz kalan Ermeniler için
“Yurt” verilmesinde, Fransızlar da talepte bulundu.
Türk karasularına yakın ufak ve kayalık Meis
Adasının Türkiye’ye ait olduğu ısrar edilmişse de,
italyanlar, burayı işgallerinde tutmakta
diretmişlerdir. Bir de Tuna Irmağı yatağındaki, 5000
Türk-islâm nüfuslu Adakale, Romanya’nın ısrarı
üzerine onlara bırakıldı. TBMM'nin, ısrar edip,
murahhaslara talimat verdiği Yunanistan’dan tamirat
adı ile harp tazminatı alınması isteği de, şiddetle
reddedilerek, “Yoksul Yunanlılar”ın bunu
veremeyeceğine karar alınmış, ancak Karaağaç
istasyonu Türkiye’ye geri verilmiştir.

Lozan Antlaşması, Lozan Üniversitesi salonunda, 24
Temmuz 1923’te imzalandı. Türkiye, ingiltere,
Fransa, italya, Japonya, Yunanistan, Romanya,
Bulgaristan, Portekiz, Belçika devletleri ve
Boğazlara ait mukavelenâme bölümünü Sovyet Rusya
murahhası, istanbul’da imza etmiş, bütün
müzakerelere katıldığı hâlde Yugoslavya heyeti,
borçlar meselesinde, ülkelerine düşen hisseye itiraz
ettiğinden anlaşmayı imzalamamıştır. Lozan
Antlaşmasının TBMM’de görüşülüp, kabul edilmesi için
partisiz Birinci dönem Mebuslar Meclisi yerine,
ikinci dönemde Halk Fırkasının adayları seçilerek,
11 Ağustos'ta tek parti mensubu mebuslar Ankara’da
toplanarak, 21 Ağustos’ta antlaşmanın kabulü için
çıkarılacak kanun taslağının görüşmeleri başladı.
Lozan Antlaşmasının tasdiki için çıkarılacak kanun
görüşülürken, mevcut 227 mebustan 213’ü kabul ve 14
mebus red oyu vermiştir. itirazlarına sebep de,
Mersin mebusu, Türklerin Yüreğir boyu hânedânına
mensup Niyazi Ramazanoğlu’nun, iskenderun ile
Antakya’yı, Halep ile Rakka’nın dışarıda
bırakılarak, yüz binlerce Türkmen’in Fransa
boyunduruğunda bulundurulmasını tenkit etmesi idi.
Bursa mebuslarından Necati Bey de, Boğazlar ve Batı
Trakya meselelerinden şikâyetle itirazlarda bulundu.
Eski Maarif vekillerinden Vasıf Çınar, Tekirdağ
mebusu Faik Öztrak, Şükrü Kaya, Yahya Kemal,
Hamdullah Suphi Beyler ve red oyu veren on dört
milletvekili; istanbul’da Rum Patrikhanesi'nin
imtiyazlı durumunu, gayrimüslimlere vatandaşlığın da
üstünde olan dokunulmaz haklar tanınmasını,
Yunanistan’dan hiç tazminat alınmayıp, Türkiye’ye
ait Edirne-Karaağaç istasyon Mahallesiyle
yetinilmesini tenkit ediyorlardı. Malatya mebusu
ismet Paşa, 23 Ağustos 1923 günü sabah ve öğleden
sonraki iki oturumda, Lozan Antlaşması
görüşmelerinde karşılaşılan büyük güçlükleri ve
getirdiği iyilikleri anlatan izahlarda bulundu. 23
Ağustos gecesi, geç vakitte yapılan oylamada Lozan
Antlaşması, TBMM tarafından ekseriyetle kabul
edildi. TBMM, söz konusu antlaşmayı, çıkarılan, 340,
341, 342, 343 numaralı kanunlarla tasdik etti. Bu
antlaşma, 19 Ağustos 1924 tarihinde yürürlüğe girdi.

Yeni Türk Devleti temsilcileri, Lozan’a giderken son
Osmanlı Mebuslar Meclisinin aldığı Misak-ı Millî
kararlarını kabul ettirmek ve gerçekleştirmekle
vazifeliydiler. Ancak, bunlardan hemen hemen hiç
biri Türkiye lehine halledilmediği gibi, verilen
tavizlerden de gereği gibi faydalanılamadı.
Bunlardan önemli olanları:

1. Musul meselesi: ingilizler, Musul’un arazisinden
ziyade petrollerine tâlip bulunuyorlardı. Ancak,
inönü’nün, öncelikle toprağa hakim olması
gerekirken, petrollerde ısrar etmesi, ingiltere’nin
reddine ve meselenin hallinin Milletler Cemiyetine
bırakılmasına yol açtı. Milletler Cemiyeti ise,
Musul’u Irak’a teslim ederken, Türkiye’ye Musul
petrollerinden, yirmi beş sene müddetle ve sadece
yüzde on gibi cüz'i bir hisse verdi. Ancak Türkiye,
ileriki senelerde bu hisseyi de almaya muvaffak
olamadı. Irak ise, başlangıçta petrollerin gelirini
ingiltere’ye bırakmakla birlikte, kısa bir süre
sonra, bu hakların tamdıbına el koydu.

2. Batı Trakya ve Ekalliyetler (azınlıklar)
Meselesi: Sevr Antlaşması ile, Türkiye toprakları
işgal altına alındığında, ilk önce istiklal
mücadelesini başlatan ve bir hükümet kurmağa
muvaffak olan, Batı Trakya Türklüğü idi. Ancak
onların Yunan hakimiyetinden kurtulmak için
giriştikleri kanlı mücadele dikkate alınmadan, Batı
Trakya, Lozan’da feda edildi. Bu arada istanbul’da
yaşayan Rumlarla Batı Trakya’da yaşayan Türkler
dışında, Türkiye’deki bütün Rumlarla Yunanistan’daki
bütün Türkler değiştirilecekti. (Bkz. Ahali
Mübadelesi) “Ekalliyetlerin himâyesi” bölümünde yer
alan bu haklardan, Yunanistan azami ölçüde istifade
ederken, Türklerin hiç işine yaramadı. Batı Trakya
Türklüğü, unutulmaya ve Yunanlıların insafına terk
edildi. Neticede, aradan geçen 70 yıl içerisinde,
Batı Trakya’da Türkler, çoğunluktan azınlık durumuna
düşürüldüler.

3. Batum Meselesi: Misak-ı Millîye göre, Batum’un
geleceği, halkın oyuna müracaatla belirlenecekti.
Batum, Birinci Dünya Harbi sonunda imzalanan
Brest-Litovsk Antlaşması'yla da Anavatan’a
kavuşmuştu. Ancak, Moskova Antlaşmasıyla cüz'i bir
yardım karşılığı Ruslara bırakılan Batum için,
Lozan’da en küçük bir girişimde dahi bulunulmadı.

4. Kıbrıs ve 12 Adalar meselesi: Ayastefanos
Antlaşması'nın ağır hükümlerini atlatabilmek
maksadıyla, ikinci Abdülhamid Han, vaktiyle, geçici
olarak Kıbrıs’ın idaresini ingilizlere bırakmıştı.
Birinci Dünya Savaşının başlarında ingiltere,
Kıbrıs’ı tek taraflı olarak ilhak ettiğini bildirdi.
Türkiye’nin tanımadığı bu ilhak kararı, Lozan
Konferansına kadar problem olarak kaldı. Lozan
Muahedesinin 20 ve 21. maddeleriyle, Türk
murahhasları, bu ilhakı kabul ve tasdik ettiler.

Yine Ege Denizindeki, Türkiye’ye yakın 12 adanın
italyanlara terki de, aynı şekilde meydana geldi.
Daha sonra ikinci Dünya Harbinde Almanların işgaline
uğrayan bu adalar, Türkiye’ye teklif edilecek,
fakat, o zaman Türkiye’nin başında bulunan inönü
tarafından reddedildikten sonra, Yunanlıların
hakimiyetine verilecektir.

karar sizin