kürtçe diye dil varmış birader

Fonetik[değiştir | kaynağı değiştir]
Kürtçenin seslendirmesi yazılımla çoğu zaman aynı olan 31 harfinden, sekiz tane ünlü vardır (a e ê i î o u û) ve 23 ünsüz (b c ç d f g h j k l m n p q r s ş t v w x y z).

Küçük harfler: a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z
Büyük harfler: A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z Bunun yanında "xw" ve "rr" digrafı da vardır.

Alfabedeki 31 harfle yazılan seslerin dışında ç, k, p, t seslerinin sert ve yumuşak olmak üzere iki farklı telaffuzu vardır. Latin-Kürtçe Alfabesini hazırlayan Celadet Ali Bedirhan da bu sesler arasındaki nüanslardan bahseder. Bunlar için alfabeye harf eklemek gerekmediği görüşündedir, fakat mesela x harfinin varyantı olan (Arapça'daki gayn غ harfi gibi telaffuz edilen) ses için Ẍẍ işaretini isteyenlerin kullanması için önerir[9] (Bu tek başına bir harf olmayıp bir ses farkını göstermek için kullanılan bir işarettir). Soranî lehçesini yazmak için kullanılan Arap alfabesi temelli Kürtçe alfabede "rr" (ڕ) sesiyle birlikte "ll" (ڵ) sesi için de birer harf vardır.

Ünsüzler[değiştir | kaynağı değiştir]
Bilabial Labiodental Alveolar Postalveolar Palatal Velar Uvular Glottal
Stops p b t d k g q
Frikative f v s z ʃ ʒ ç h
Affrikate ʧ ʤ
Nasale m n ŋ
Laterale l ɫ
Flaps ɾ
Vibrant r
Approximante ʋ j
Ünlüler[değiştir | kaynağı değiştir]
ön orta arka
kısa uzun kısa uzun kısa uzun
kapalı ı iː ʉ u uː
orta e eː ə o
açık a
Dilbilgisi[değiştir | kaynağı değiştir]
Hint-Avrupa Dil Ailesinin irani grubunda Kürtçe, Farsça ve Paştu gibi diller bulunur[10]. Bu diller tahmin olarak aynı kökten doğmuştur ve zamanla ayrı gramer kurallarına sahip birer dil olmuşlardır. Örneğin Kürtçede bulununan "erillik-dişillik" tüm Iranî dillerde yoktur. Sadece Kurmancide, Zazacada, Lorice, Goranicede eril/dişi mevcutdur. Kürtçede, Kurmanci, ve Zazaki, 3 cins (casus) vardır: eril (masculin), dişi (feminin), cinsiz (neutre). Örnek olarak "ap (Amca)" ve "met (hala)" kelimelerini ele alalım. Bu isimler akraba ismi olduğu için ve isimleri alan kişilerin de cinsiyeti belli olduğu için, cinsiyet belirten ek, rahat ve kolay bir şekilde gelir. Dişillik (feminin) eki "a"dır, erillik (masculin) eki de "ê"dir.

Apê min(mam'ı'min) - Benim amcam
Meta min - Benim halam
Akraba isimlerinin dışında, varlık ve kavram isimlerine de gelen ekler bu kurala uyar. Varlık ve kavramlar, Kürtlerin yaşayışına, edindikleri deneyimlere bağlantılı olarak varlıklara bakış açısına göre şekillenir. Buna bağlı olarak bazı varlık ve kavramlar, birtakım özelliklerine göre eril yani erkek olur, bazıları da dişil yani kadın olur. 2 örnek verelim. Poz (burun) ve mal (ev) isimlerini ele alırsak, burun Kürtçe'de erildir yani erkektir, buna bağlı olarak gelen ek "ê" olur. Ev kelimesi de dişildir yani kadındır, buna bağlı olarak gelen ek "a" olur.

Pozê min - Benim burnum
Mala min - Benim evim
Bir kişi Kürtçede “arkadaşım” dediği zaman; dişil veya eril olduğu hemen belli olur. Arkadaş kelimesi "heval"dır.

Hevalê min (benim erkek arkadaşım)
Hevala min (benim kadın arkadaşım)

Kürt dilinin bazı kelimelerde mantığı[değiştir | kaynağı değiştir]
1) "kerguhveya" kırvuşk(tavşan) : "ker", Kürtçede "eşek" demektir. "guh" ise "kulak" anldıbına gelir. Burada kelime oluşurken verilen anlam, kulağın eşeğe benzediğine göredir. Tavşanın kulakları eşeğin gibi sivrice ve uzun. Tavşanın kulağının eşeğe benzediği olma özelliğine bakılır ve isim ona göre şekillenir. Bu kelime Farsçada "xerguş" olarak geçer, "xer" Farsçada "eşek" ve "guş" "kulak" anlamındadır.

2) "xalxalok" (uğur böceği) : "xal", Kürtçede "nokta" demektir. "ok" ise "cik" gibi bir ektir. Bu ekler, geldikleri kelimelere "sevecenlik ve küçültme" anlamı yüklerler. Uğur böceğinin sırtında noktalar vardır. Yani birden fazla nokta vardır.Bu kelimede de, gördüğümüz gibi, "xal" kelimesi iki defa tekrar edilmiştir. Sona gelen "ok" eki de, kelimeye sevecenlik ve küçültme katmıştır. Farsçada buna "xanwade" söylenir, Farsçada da "xal" nokta anlamındadır. ingilizcede "uğur böceği" için "lady bug" adı kullanılır, bu laf olarak "hanım böcek" demektir.[kaynak belirtilmeli]

Gramer[değiştir | kaynağı değiştir]
Kişi zamirleri[değiştir | kaynağı değiştir]
irani dillerde kişi zamirlerinin bazı zamanlarda sözcük olarak birbirine benzemelerine rağmen gramer yardımınla ne kastedildiği anlaşılır.

Türkçe Kurmanci Sorani Kelhuri Farsça Zazaca Talişçe [11]
Casus rectus
ben ez min min man ez āz
sen tu to tu to tı.to tə
o ew ew ewe ū, ān yo, ya av
biz em ême îme mā ma ama
siz hûn êwe îwe şoma şıma şəma
onlar ewana ewane yi , yin işān, inhā ê avon
Casus obliquus / Erjatif
benim, bana, beni min min min man mı(n) mə
senin, sana, seni te to tu to to tə
onun, ona, onu (eril) wî ew ewe ū, ān ey yi ay
onun, ona, onu (dişil) wê ew ewe
-
ey yayı
-
bizim, bize, bizi me ême îme mā ma ama
sizin, size, sizi we êwe îwe şoma şıma şəma
onların, onlara, onları wan ewan ewan işān / îihā Yın avon
Farsça/Talişçe ā ve a'nın Kürtçe/Zazacada a ve e olarak yansımasına dikkat edilmeli (örnek: Farsça barf برف "kar", Kurmanci berf), yani Talişçe av zamiri de

Buyrum zamanı[değiştir | kaynağı değiştir]
Kürtçede buyrum zamanı yalnızca "bi-" örneğinde bulunur. En başta bi- öneki gelir, sonra fiil kökü ve bir "e" soneki gelir.

Türkçe Kurmanci Sorani Kelhuri
Yap! Bike! Bike! Bike!
Ye! Bixwe! Bixo! Bixwe!
Al! Bı kıre! Bigre! Bigre!
Git! Beçe!(Her) Biro! Biçe!
Gel! Bê!(Wer-e) Bê! Bê!
Yaşa! Bijî! Bijî! Bijî!
Ağla! Bigrî! Bigrî! Bigrî!
Burda "herin" ("gitmek", başka zamanlarda kulanıliyor) ve "werin" ("gelmek") istisnalardır.

Here! - Git!
Were! - Gel!
Ergatif[değiştir | kaynağı değiştir]
Kuzey Kürtçe ergatif (eş işlevsel[12][13]) sistemine sayip olan az sayıda dilden biridir. Bu da şu anldıbına gelir: Geçmiş zamanda bir fiile "bir şey" lafı koyulabiliyorsa, o fiildeki zamirler ters olur. Örnek:

Türkçe Kürtçe
Ben seni gördüm MinCasus obliquus tuCasus rectus dîtî
Ben açtım MinCasus obliquus vekir
Ama:

Türkçe Kürtçe
Ben gittim EzCasus rectus çûm
"Görmek" fiilinde zamirler ters haline dönüştü, yani "ben" anlamı için "bana, beni" denilmeli, "seni" anlamı için ise "sen".
"Açmak" fiilinde de aynı durum söz konusudur. Yani geçişlidir, nesne alabilir.
"Gitmek" fiilinde ise her şey normal kuruldu. Çünkü "bir şey gidemiyorsun", ama "bir şeyi görebiliyor" veya "bir şeyi açabiliyor"sun.
Kelime Dağarcığı[değiştir | kaynağı değiştir]
Kürtçede hayvanın yaşına göre farklı adlar verilebilir:
Erkek kuzuların isimleri Kürtçe'de 4 yaşına kadar 4 kez değişiyor. Birinci yıl "berx", ikinci yıl "kavir", üçüncü yıl "hogeç", dördüncü yıl "maz ve beran " olur. Koç ismi "Maz" ve "Mazman" şeklinde değişir. Hatta Kürtçede süpürgenin yirminin üzerinde adı vardır. Bazi örnekler; gêzik, gêzî, havlêk, kinoşe, melkes, sivnik, sizik.

Bazı dillerde "sürü" (çoğul anlamda) herhangi bir ismin önünde kullanılabilirken Kürtçe her cümleye değişik kelimeler kullanılıyor.
“Bir sürü kuş uçtu, bir sürü koyun otluyor, bir sürü kurt gördüm, bir sürü at geçti, bir sürü adam geçti.” Kürtçe'de bunların hepsi farklı ifade edilir: “Refê teyran, keriye pez, garrana dewar, exiriyê hespan, peranî yan jî zurbê guran, qeflê meriyan."

'Min kerî merî dît' veya 'Min naxire merî dît” denilmez.

Kürtçe'de bir şeye küçüklük anlamı yüklenmek istendiği zaman kelimelerin sonuna –ik eki getirilir.
Örnekler: Şiv “Sopa”, Şivik “Küçük sopa” demek. Law “Oğul”, Lawik “Küçük oğlan” demek. Bu kelime Türkçeye hakaret unsuru olarak geçmiştir.

Kürtçede bir şeye “dahalık” anlamı yüklenmek istendiği zaman kelimelerin sonuna –tir eki getirilir. Örnek: Mezin “Büyük”, Mezintir “Daha büyük” demek.
Hint-Avrupa dil ailesinin sayıları[değiştir | kaynağı değiştir]
Hint-Avrupa ailesindeki bütün sayılar aynı kökenden gelmektedir. Kürtçe ve Farsça'nın aynı dil grubunda yer almalarından dolayı sayıları benzerlik göstermektedir. Aynı kökten gelen Kürtçe ile Farsça arasındaki benzerlik ve farklılıklar ise Latinceden türeyen Fransızca, italyanca ve ispanyolca arasındaki ayrılıklarla karşılaştırılabilir. Bir kısım sözcükler aynı eski iranca kökenden gelip, zamanla değişik bir evrim sonucu bugün iki dilde tamamen farklı telaffuz edilmektedir.

Türkçe Kürtçe Zazaca Pehlevice Farsça Sanskritçe Yunanca italyanca ispanyolca Almanca Fransızca ingilizce
sıfır (0) nîn zero
bir (1) yek yew êw yek eka ena uno uno eins un one
iki (2) du/dwudu dı du do dva tio due dos zwei deux two
üç (3) sê/sisê hirı si se tri tria tre tres drei trois three
dört (4) çar/çhar çeher çahar çehâr catur tesera quattro cuatro vier quatre four
beş (5) pênç/bênç ponc penc penc panca pende cinque cinco fünf cinq five
altı (6) şeş şeş şaş şeş sas eksi sei seis sechs six six
yedi (7) heft hewt haft heft sapta epta sette siete sieben sept seven
sekiz (8) heşt heyşt haşt heşt asta oxto otto ocho acht huit eight
dokuz (9) neh new noh noh neva ennia nove nuevo neun neuf nine
on (10) deh des dah deh daça dheka dieci diez zehn dix ten
Edebiyat[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Kürt edebiyatı
Kürt edebiyatı, halk edebiyatı ve yazılı edebiyat olarak ikiye ayrılır. Sözlü edebiyat, yani halk edebiyatı, yaklaşık bin yıl öncesine kadar dayanan yazılı edebiyata göre çok daha eskidir. Hemadani Baba Tahir (935-1010), Kürt edebiyatının ilk yazılı örneğini, bin yıl önce iran'da Arap alfabesiyle yazmıştır.

Kürtçe'nin edebi ürünlere sahip önemli bir lehçesi Kurmanci'dir. Kurmancî lehçesinin 15. yüzyılda yazılmış olan bazı edebi eserler günümüze kadar ulaşmıştır. Bu lehçeyle yazan Kürt şairleri arasında ilk akla gelenler Elîyê Herîrî (1425-1495), Feqîyê Teyran (1590-1660), Melayê Cizîrî (1570-1640) ve Ehmedê Xanî (1650-1707)'dir. Ehmedê Xanî'in Mem û Zîn adlı ünlü eseri birçok kez yayımlandı. Türkçeye ilk kez 1930'da çevrilen Mem û Zîn, daha sonra M. Emin Bozarslan tarafından tekrar çevrilmiştir.

Bunlara Kürtçe şiir yazdığı belirtilen Abdussamed Babek (ölüm tarihi: 1019 veya 1020) ile Diyarbakırlı kadın şair Sırrı Hanım (1814-1877) eklenebilir. Kimi yazarlar Osmanlı edebiyatının ünlü isimlerinden Nef'i (1572-1655) ve Nabi (1642-1712)'nin de Kürtçe şiirlerinin bulunduğunu belirtmektedir.[kaynak belirtilmeli]

Kürtçe'nin ilk romanı Şivane Kurmanca (Kürt Çoban) ise 1930 yılında Sovyetler Birliğinde Ereb Şamilov tarafından yazılmıştır.[14][15][16]

Prof. Qenatê Kurdo'nun belirttiğine göre 1911'de Viyana'da yayınlanan Yezidilerin kutsal kitabı Kitab el Celve, Kürtçenin Güney lehçesiyledir. Ona göre bu kitap 11-12. yüzyıllarda, O. L. Vilçevski'ye göre ise 17. yüzyılda yazılmıştır.