Arıburnu Muharebeleri raporunun en önemli bölümlerinden birisini de özellikle öğleden sonraki muharebelerin değerlendirilmesi oluşturuyor. Şöyle ki; 77. Alay başarısız hücum girişimlerinde bulunmuş, ancak karşı tarafın direnmesi aynı zamanda etkili donanma bombardımanı sonucunda gerilemek durumunda kalmıştır. Öyle ki, Mustafa Kemal’in Libya Derne’deyken yanında çalışmış olan, 77. Alay 1. tabur komutanı Binbaşı Mehmet Emin Bey, çarpışmalarla ilgili bilgi vermeye geldiğinde “Efendim! Yüksek katınıza çıkmaya utanıyorum. Üzülerek belirtmeliyim ki , bütün alayımız çil yavrusu gibi incin, savaş alanından kaçmışlardır. Bir ucu Maltepe’ye kadar gitmiştir. Alay komutanını bulamadım. Sizin Kocadere’ye gelmekte olduğunuzu haber aldığımızdan , bilgi sunmak için buraya koşup geldim!” diyecektir. (s. 43) Kurmay Yarbay Mustafa Kemal Bey’in cevabı bu gibi durumların her zaman olabileceği, kendilerine düşenin kaçanlara lanet etmek değil, onları yeniden toplayıp savaşa göndermek olduğudur.



Bir süre sonra 77. Alay Komutanı Saip Bey ile karşılaşan aynı olayları onun ağzından da dinleyen Mustafa Kemal Bey’e göre başarısızlığın nedeni açıktır: “Fakat bu geri çekilişin asıl nedeninin, adı geçenin (Alay Komutanı Saip Bey’in) asılsız kuşkusu ve korkak 1-2 subayın kendisine getirdiği haberler üzerine, genellikle taburların daha geride uygun bir mevziye çekilmeleri gibi belirsiz, karışık, anlamsız, uygulanamaz bir emir vermiş olmasından kaynaklanmış olduğunu söylemedi. Bütün kusuru askerin üzerine yıktı. Kendisine askerlerin toplanmasını, bu konuda şiddet ve faaliyet gösterilmesini emrettim. Kendim de bir süre orada kaldım. Gerçekten asker toplandı ve düzenleme çalışmalarına başlandı.” (s.45)



Burada biraz geçmişe dönüp 19. Tümen kurulurken Mustafa Kemal’in bir endişesini de belirtmek gerekiyor. Fahrettin Altay’ın anılarından öğrendiğimize göre tümene çoğu Arap kökenli askerlerden oluşan 72. ve 77. Alayların verilmesi Mustafa Kemal’in tepkisine neden olmuştu. “Mustafa Kemal Bey, Gelibolu’dan geçerken bize uğradı. Kendisini ilk defa görmüş bulunuyordum. Enerjik, muhatabına itimat telkin eden, tok sözlü, sarı saçlı, mavi gözlü , düzgün endamlı genç bir komutan. Görüştükten sonra kendisini uğurladık. Eceabat’a gider gitmez beni telefonla aradı. ‘Aman reis bey, bana verilen 72. ve 77. Alay askerleri Araptır. Bir kısmı Yezidi, Nusayri gibi savaşa karşı insanlardır. Eğitimleri azdır. Bunları geri alsınlar. Halis Türk delikanlıları olan ve eğitimleri oldukça ilerlemiş bulunan benim eski iki depo alayımı geri göndersinler’. Tehlikeli bir bölgeye böyle kıymetsiz askerlerin gönderilmesine şaşmış ve Başkomutan’a yazmıştık. Aldığımız cevap: ‘Artık değiştirilemezler. Çalışıp ekgibliklerini tamamlasınlar”[1]