kivi35

@1
kölelik ve tarihi..

köle, bütünüyle başka bir insanın malı olan, herhangi bir eşya gibi alınıp satıla-bilen kişidir. kölelik, eskiçağlardan 19. yüzyı*la kadar süren uzun bir tarih boyunca çeşitli biçimlerde var olmuştur.

köleler, taşınır herhangi bir mal gibi görül*dükleri ve onlara hiçbir hak ve özgürlük tanınmadığı için, kendilerinden istenen her türlü işi yapmakla yükümlüydüler. efendileri*nin kötü davranışları, ağır yaşam ve çalışma koşulları, insan sayılmayan binlerce kölenin ölümüne yol açtı. bir köle için kölelikten kurtulmanın tek yolu efendisince özgürlüğü*nün geri verilmesi, yani azat edilmesiydi.

i̇nsanlar tarih boyunca, içinde yaşadıkları topluma ve döneme göre çeşitli yollardan köleleştirildiler. savaşta tutsak edilmek, bir suç nedeniyle cezalandırılmak, borcunu öde*yememek ya da köle ana babadan dünyaya gelmek, köle olmanın çeşitli biçimlerindendi.

i̇nsanların ancak kendi yaşamlarını sürdü*rebilecek kadar üretebildikleri eskiçağlarda kölelik yoktu. zamanla üretimde kullandıkla*rı araçlar geliştikçe tüketebileceklerinden da*ha fazla üretmeye başladılar. bundan sonra, savaş tutsaklarını öldürmek yerine kendileri için çalıştırmaya başladılar ve onların ürettikleri fazla ürüne el koydular. böylece köleler ve kölelik doğdu.

sümerlerde köleler ya ev hizmetlerinde ya da tarlalarda çalıştırılırdı. kâr getiren bir mal olarak alınıp satılmaya başlamaları daha son*raki dönemlere rastlar. i̇lk olarak eski yunan'da köleler toplumun temel sınıflarından biri oldu ve ekonomi ağırlıkla köle emeğine dayandı. burada köleler daha çok ev hizmet*lerinde ve tarımda çalıştırıldılar. köleler yurt*taş sayılmadıkları için hiçbir hakka sahip değillerdi. köle sayısı çok artan roma i̇mparatorluğu'nda, kölelerin bazıları madenlerde ve taşocaklarında çalıştırılırken, bazıları da halkı eğlendirmek amacıyla yırtıcı hayvanlar*la ya da birbirleriyle ölümüne dövüştürülürdü daha şanslı olanlar ise çiftliklerde ve evlerde çalıştırılırdı.

bu dönemde, birçok köle içinde bulunduğu koşullara başkaldırarak ayaklandı. bunların en önemlisi spartakus ayaklanması'dır. i̇ö 73'te i̇talya'da, capua'da gladyatör olarak satılan spartakus, bazı kölelerle birlikte kaçarak vezüv dağı'na sı*ğındı. başka kaçak kölelerin de onlara katıl*masıyla tüm i̇talya'ya korku salan 100 bin kişilik bir ordu oluştu. i̇ki yıl sonra spartakus bir çarpışmada öldürülünce, güçleri parçalan*dı ve ayaklanma sona erdi.

roma i̇mparatorluğu'nun yıkılışından son*ra kölelik geriledi, ama hemen ortadan kalk*madı. 8., 9. ve 10. yüzyıllarda almanya'da tarım işçilerine olan gereksinimin artması köleliğin canlanmasına yol açtı. bu amaçla birçok savaş tutsağı slav köleleştirildi. 13. yüzyılın sonlarında avrupa'nın birçok bölge*sinde kölelerin yerini artık serfler almıştı. serfler, toprağa ve beylerine bağlı üreticiler*di. köleler gibi alınıp satılmaz ama efendileri*ni ve bulundukları yeri de terk edemezlerdi. topraklar, üzerinde yaşayan sertlerle birlikte alınır ve satılırdı. ortaçağda serfler ekonomi*nin belkemiğiydi.

hıristiyan kilisesi ve i̇slam dini, modern çağa gelinceye kadar köleliğe karşı çıkmadı. müslümanlar ile hıristiyan avrupa arasında*ki uzun süren savaşlarda, her iki taraf da aldıkları savaş tutsaklarını köleleştirdi. bu*nunla birlikte müslümanların aldıkları tut*sakların çoğu ağır işçi olmak ya da ırgat olarak tarlalarda çalıştırılmak yerine, ev hiz*metlerinde çalıştırıldı. ayrıca, müslümanlık' ta köle azat etmek sevap olduğu için, kölelerin bir bölümü azat ediliyor ve i̇slam dinini kabul ederek topluluğun bir üyesi olabiliyordu.

osmanlılarda genellikle savaşlarda ya da korsanlık yoluyla tutsak edilen kişileri köle olarak kullanmak, alıp satmak geleneği vardı. bunun dışında başka ülkelerdeki pazarlardan satın alınarak ülkeye getirilen kölelere de rast*lanırdı. köle ticaretini yalnızca müslüman tüccarlar yapabilir, hıristiyanlar da köle satın alabilirdi. müslüman köle kullanmak ise ya*saktı. köleleri tarımsal üretimde ya da zanaat üretiminde çalıştırmak osmanlı devleti'nde yaygın olmamakla birlikte rastlanan bir ol*guydu. özellikle i̇stanbul çevresindeki padi*şahlara ait has çiftliklerde ortakçı kullar adıyla; bursa'da dokumacılıkta ve bıçak yapı*mında köle emeği kullanılmıştı. ayrıca hıris*tiyan tutsakların beşte birine devletin el koy*ması ve bunları türkleştirerek devlet hizme*tinde kullanmasıyla başlayan devşirme sistemi de osmanlılara özgü bir tür kölelik sayılabi*lir. osmanlılarda esir ticaretine dayalı kölelik 1847'de resmen kaldırıldı. devşirme sistemi ise fetihlerin duraklamasına paralel olarak daha 17. yüzyılda önemini yitirmeye başladı, 18. yüzyılın ortalarında da bütünüyle ortadan kalktı.

amerika'da kölelik

1442'de bir grup portekizli kâşif, afrika'nın batı kıyısından getirdikleri köleleri portekiz' de sattı. bu, avrupa uluslarınca 400 yıldan fazla sürdürülen acımasız bir ticaretin başlan*gıcı oldu. i̇spanyollar, güney amerika'nın büyük bölümünü ele geçirdikten sonra, köleleştirdikleri yerlileri gümüş madenlerinde çalıştırdılar. ama yerlilerin çoğu kötü çalış*ma koşullarına ve hastalıklara dayanamaya*rak yaşdıbını yitirdi. 1517'de i̇spanya kralı afrika'dan köle getirmeye karar verdi. köle*ler gemilerle önce batı hint adaları'na, oradan da plantasyonlarda (büyük çiftlikler) çalıştırılmak üzere anakaraya zütürüldüler. plantasyon köleliği, amerika'daki i̇ngiliz kolonilerince de sürdürüldü.

i̇lk i̇ngiliz köle tüccarı amiral sir john havvkins'dir (1532-95). hawkins, köleleri ge*milerle, batı afrika'dan brezilya'ya ve batı hint adaları'na zütürüyordu. 18. yüzyılda i̇ngiltere, afrikalı kölelerin alım satımında en önde gelen ülke oldu. 1680-1786 arasında 2 milyondan fazla afrikalı, köle olarak kuzey amerika'daki i̇ngiliz kolonilerine ve batı hint adaları'na zütürülerek satıldı.

150-600 köle taşımak üzere tasarlanmış özel gemiler, i̇ngiltere'den yola çıkar ve afrika'ya giderdi. burada, köle tüccarları tarafından ele geçirilen, bazen de siyah kabile şeflerince tutsak edilerek beyazlara satılan erkek, kadın ve çocuklar gemilere bindirilirdi. köle ticare*tinin sürdürüldüğü 400 yıl boyunca afrika 75 ile 90 milyon arasında genç erkeğini yitirdi. bu dönemde afrika'dan amerika'ya 15 mil*yon köle getirildi. aradaki fark, köleleştirilen afrikalıların yolda ölmesinden kaynaklan*maktadır.



köle gemilerinde koşullar çok kötüydü. köleler sıkışık bir düzende yerleştirilirdi. kötü havalarda güverteye çıkarılmayan tut*sakların, bulundukları yerde ayağa kalkmala*rı değil, sağdan sola dönmeleri bile çok zordu. gemide herhangi bir ayaklanmayı önlemek için erkek köleler ayaklarından zincirlenirdi. kötü hava koşulları nedeniyle yolculuk uzadı*ğında, yiyecek ve su zaten kısıtlı olduğundan, kölelere verilen tayın giderek azalırdı. kötü beslerime, sağlıksız koşullar ve acımasız dav*ranışlar, 21-90 gün süren bu yolculuklarda milyonlarca kölenin yaşdıbını yitirmesine yol açtı. köle gemileri amerika'dan şeker, pa*muk, tütün satın alır ve i̇ngiltere'ye geri dönerdi. plantasyonlarda çalıştırmak amacıy*la yapılan köle ticareti ve bu ticaretin kölelik*ten gelen bir aileyi kuşaklar boyunca nasıl etkilediği, alex haley'in kökler (roots; 1976) adlı yapıtında canlı bir biçimde dile getirilmiştir.

köleliğin kaldırılması

18. yüzyılda avrupa ve abd'de köle ticareti*ne karşı tepkiler yoğunluk kazandı. 19. yüz*yılda i̇ngiltere ve abd'de köle ticaretine karşı dernekler kuruldu. 1804'te maryland'ın kuzeyindeki eyaletler köleliğin kaldırılmasına karar verdi. 1807-08 yıllarında i̇ngiltere ile abd'de köle ticareti yasaklandı. 1833'te i̇ngiliz sömürgelerinde kölelik kaldırıldı; 1846'da abd'nin özgürlük yanlısı eyaletlerin*de hiç köle kalmamıştı.

kölelik batı hint adalan'nda 1848'de kal*dırıldıktan sonra portekiz, hollanda ve i̇s*panya'ya bağlı topraklarda da yasaklandı. ne var ki, abd'nin güney eyaletleri bu akımın dışında kaldı. buradaki büyük pamuk plan*tasyonları için kölelerin yaşamsal bir önemi vardı. güneydeki kölelik sorunuyla öncelikle kuzey eyaletleri ilgilendi. amerika kölelikle mücadele derneği gibi dernekler birçok kent*te şubeler açarak örgütlendiler. köleliğe karşı olanlara özellikle güneyde tepki duyuluyor*du. georgia'da kölelik karşıtı düşünceleri savunmak ölümle cezalandırabilecek bir suç sayıldı. kuzeye gitmek isteyen kaçak köleler yeraltı demiryolu örgütü'nün yardımıyla yolculuk ediyor, gündüzleri ise köleliğe karşı olan insanların evlerinde ya da ahırlarında saklanıyordu.