kadim kürt uygarlığı

coğrafya

kürtler, aslen türkiye, i̇ran, irak, suriye, ermenistan devletlerinin sınırları içinde ve tarihsel olarakda kürdistan diye adlandırılan coğrafyada yaşayan, aryan kökenli etnik gruba mensup kişilerdir. kürt halkı`nın kesin olarak nüfusu belli değildir; bu sayı, kaynağa göre 20 milyon ile 50 milyon arasında değişmektedir. kürtlerin çoğunluğu sünni müslümandır. i̇ran'da yaşayan kürtlerinin çoğunluğu sünni, diğerleri ahli-hak ve şii'dir. ayrıca alevi, yezidi, yahudi, zerdüşt ve hıristiyan kürtlerde vardır. avrupada ise 1.5 milyondan fazla kürt yaşamaktadır.

dil

kürt dili hint-avrupa dil ailesi içinde yer almaktadır. bu ailede yer alan i̇ran dil grubu, kürtçeyi de içermektedir. daha açıkcası kürtçe i̇rani diller ailesinin kuzeybatı grubu içindedir.

kürtçe, bugün türkiye, i̇ran, irak, suriye, ermenistan diye bilinen değişik devletlerin sınırları içinde yaşamakta olan ve tarih boyunca kürdistan olarak bilinen coğrafyada konuşulur. dünyada tahminen 20-25 milyon insan tarafından konuşulmaktadır. kürtçe, irak ve kürdistan özerk bölgesinde resmi dil olarak tanınmışdır.
filolog abdülmelik fırat’e göre kürtçede 100 binin üzerinde kelime vardır.

kürt edebiyatı, halk edebiyatı ve yazılı edebiyat olarak ikiye ayrılır. sözlü edebiyat, yani halk edebiyatının tarihi binlerce yıl öncesine kadar dayanıyor. yazılı edebiyat ise bin yıl öncesine kadar dayanıyor. hemadani baba tahir (935-1010), kürt edebiyatının ilk yazılı örneğini, bin 100 yıl önce i̇ran'da arap alfabesiyle kürtçe yazmıştır.

kürtçe'nin eski ve güçlü edebi ürünlere sahip diğer bir lehçesi de kurmanci lehçesidir. kurmanci lehçesiyle bu güne kadar ulaşmıştır şiirler yazan kürt şairleri arasında ilk akla gelenler elîyê herîrî (1425-1495), feqîyê teyran (1590-1660), melayê cizîrî (1570-1640) ve ehmedê xanî (1650-1707)'dir. ehmedê xanî'nin mem û zîn adlı ünlü eseri ilk kez 1730'da çevrilip yayınlanmıştır.

tarih

kürtlerin anadolu'nun en eski halklarından biri olduğu yapılan genetik, etnografik, linguistik, etimolojik ve arkeolojik araştırmalarla gün ışına çıkmaktadır. dünyanın her köşesinde halklar yaşadı. ama mezopotamya'nın, zagros'un ayrıcalığı var. yazının keşfedildiği yer burası. atın ilk ehlileştirildiği, ilk tekerleğin döndüğü, gökyüzüne ilkel teleskopun doğrulduğu, ilk destanın söylendiği, ilk şiirin yazıldığı, tanrı ve tanrıçaların beğenip seçip ilk ayaklarını bastıkları, aile hayatına karışıp çoluk çocuk sahibi oldukları, aritmetik, tıp, ticaret, dış ilişkiler, diplomasi, barış antlaşmaları, ilk türküler, ilk yontular, ilk tapınak, ilk mutfak, ilk şarabın keşfi ve ilk tiyatronun yaratıldığı insanlığa kucağını açmış bir yöre. i̇şte bunların hepsinde kürt halkının alın teri vardır. mezopotamya bölgesini mezopotamya yapan dicle ve fırat nehir isimleride kürtlerden kaynaklanmaktadır.

antik çağda kürtler

medeniyetin beşiği olan mezopotamya yöresinin antik halklarından biri olan kürtler hakkında bir çok eski tarihçi ve coğrafyacı binlerce yıl evvel yazdıkları kitaplarda bahsetmektedir. bu kitaplarda ve eserlerde kürtlerin antik çağlardan bu yana yer aldığı, kurduğu birçok beylik, krallık ve devletlerden bahsedilmektedir. özellikle yunanlı ve romalı tarihçiler kürt tarihinin aydınlanmasına ışık tutmaktadır.

mezopotamya & kürtler

subarular

subarular 'ın yazılı tarihi hakkında ilk bilgileri hitit tabletlerinden almaktayız. buna göre yörenin ilk sakinleri mitanni adında bir devler kuran hurriler olmuştur. m.ö.3000 ve 4000 bin yıllarında bölgede subarular'ın yaşadıkları ve fırat isminin bunlar tarafından verildiği ileri sürülmüştür. subarular'ın hurriler'le aynı kökten geldikleri ve yeryüzünde madeni ilk işleyen kavim oldukları bilinmektedir. hatta işlenen madenlerin mezopotamya'ya da ihraç edildiği anlaşılmaktadır. mezopotamya'da gelişen kültürlerin kökenini burada aramanın daha doğru olacağı kanaatindedirler.
m.ö.3000 ve 4000 bin yıllarında yukarı fırat boylarında subarular'ın yaşadıklar fırat adının bu kavim tarafından verildiği de ileri sürülmüştür.

subarular hurriler'le aynı kökten geldikleri ve yeryüzünde madeni ilk işleyen kavim olduğu bilinmektedir. hatta işlenen madenlerin mezopotamya'ya, da ihraç edildiği anlaşılmaktadır. m.ö. 17. yüzyıl içindede subarular mitanni krallığı’nı kurdu.

subaruların kürt olduğuna dair tezler vardır. “subar”ların diğer adı “suvar”dır. subaru kelimesi kürtçedeki şivan kelimesinin bozulmuş hali olduğu iddia edilmektedir. kürtçede “şivan” çoban demektir. kürtlerin önemli bir bölümü bugünde çoban hayatı sürdürmektedir. erbil’de subaruların bir bölümünün yaşadığı yerde tarihi kürt aşiret konfederasyonu olan zubari konfederasyonu subari/subaru adını halen taşımaktadır. hoşyar zebari adında kürt bakan dahi vardır.

mitanni krallığı

mitannilerin, habur çayının (şırnak) doğduğu yerde vaşşuganni (vaşukani) adlı bir kent merkezine sahip olduğu, buradan çıkan tabletlerden anlaşılmaktadır. california üniversitesi arkeologu prof. yoteshilani, mitanili kürtlerin habur yakınlarında yaşamış olduğunu, krallıklarının adı ise şenak olduğunu yaptığı kazlarda keşfetmiş. hurri dil grubu konuşulmakta, ağırlıklı olarak orta mezopotamya da, bugünkü urfa, mardin ve şırnak bölgelerinde hüküm sürmektedir. m.ö 1500-1250 yılları arasında yaşamıştır. demiri kendi tekelinde tutmuştur. at yetiştiriciliğinde meşhurdur. asur ve hititlerle sürekli ve şiddetli bir çatışma ortdıbını yaşamıştır. mitanniler, suriye, amuriye, asur memleketiyle kürdistanin kerkük bölgesine kadar olan topraklara hüketmişlerdir. en son asur i̇mparatoru salmanassar tarafından varlığına geçici olarak son verilmiştir.

mitannilerin başkentinin adı vaşukanidir. bu ismin araştırmacılar tarafından kürtçeden kaynaklandığı ileri sürülmektedir. kürtçede başikani veya hoşkani “güzel pınar” demektir. v-b-h harfleri etimolojik olarak en kolay dönüşümü olan harflerdir. zamanla fonetik değişime uğramış olması yüksek olasılıktır.

mitannilerin aryan (arı) kökenli, (özelliklede mitani kralları) oldukları biliniyor. büyük olasılıkla mitanniler kürdlerin atalarıdır.

tarihçi speiser göre mitaniler arı ırkına mensup ve kürtlerin ecdatlarından, zagros topluluğunun bir bölümünü teşkil eden subaruların bir koludur.
mitannilerin yaşadığı aynı coğrafik bölgelerde yaşayan kürt aşiretleri halen mitanni adını mattini, motikan/moti gibi şekillerde yaşatma

bazı mitani krallarının adları:

1. kirta m.ö. 1500 - 1490
2. suttarna i m.ö. 1490 - 1470
3. baratarna m.ö. 1470 - 1450
4. parsatatar m.ö. 1450 - 1440
5. sauşsattar m.ö. 1440 - 1410
6. artatama m.ö. 1410 - 1400
7. suttarna ii m.ö. 1400 - 1385
8. artaşumara m.ö. 1385 - 1380
9. tuşratta m.ö. 1380 - 1350
10. mattivaza m.ö. 1350 - 1320
11. sattuara i m.ö. 1320 - 1300
12. vaşasatta m.ö. 1300 - 1280
13. sattuara ii m.ö. 1280 - 1270

guti krallığı

zagros dağları ve aşağı zap nehrinin kıyılarında yaşayan ve bu günkü kürtlerin atalarından biri olan gutiler, m.ö. 2700 yıllarında müstakil bir devlet kurar,
gutiler mezopotamyanın en eski halklarındandı. gutilerin bilinen 21 tane kralı olmuştur. guti iktidarı 2 asıra kadar sürmüştür. guti hanedanlığı daha sonra ise ur hanedanlığı tarafından sona erdirilmiştir.

gutiler, mezopotamya kuzeyindeki akad memleketlerini m.ö. 2649 yıllarında işgal edip tam iki asra yakın, sümer ve akadları idare ettiler.
akadlar döneminde zagrosda yaşayan gutiler akad kralı naram-sin’in ölümünden sonra kral adayları arasında yaşanan kavgadan faydalanarak akadları süpüren gutiler, demoralize olmuş akad ordusunu yendi. fırat nehri kenarında bulunan agade şehrini alarak imparatorluğuda ele geçirdiler.

kürtler ortadoğunun en eski tarihlerinden birini oluşturmaktadır. tarih, antropoloji, etnografi, ve linguistik gibi değişik bilim dallarında uzman olan araştırmacıların büyük çoğunluğu gutileri kürtlerin ataları olarak saymaktadır.
eric jensen kitabında: ortadoğunun kürtleri kürdistanda modern tarih daha muhafaza edilmemişken kürdistanda yaşıyorlardı diye yazmaktadır. mezopotamya tarihi uzmanı e.a.speiser göre tarihte ilk kürt halkından bahsedilmesi m.ö 3000 yıllarında gutium adı altında gerçekleşmiştir. gutiumlular (kürdistan) hint-avrupa dili konuşmaktaydılar (morris). gutium kürdistanın ta kendisi olması bir tarafa etimologlara göre guti kelimesi dahi kürt kelimesin değişime uğramış şeklidir. prof. howorth’a göre kurdistan adı gutium kelimesinden türemiştir. ve babilonyaların kullandığı khuradi veya quradu kelimesini guti adıyla bağdaştırmaktadır. guti ülkesi modern kürdistanın adıdır.
sayce’ye göre kürt adı babiloncadaki quradu kelimesinden gelmektedir ve savaşçı anldıbını taşımaktadır ve bu kelime van cıvarındaki halkın adından kaynaklanmaktadır.

ortadoğu uzmanı eğitimci dr. honigman’a göre guti kelimesi kürt kelimesiyle aynıdır. guti, kurti adının iranize şekliyle telaffuz edilişidir. g>k dönüşümü olmuş. örneğin: kardeş kelimesinin gardaş kelimesine dönüşü gibi. etimolojik olarak r harfinin zamanla yutulmuş olması ise etimolojide doğal bir olgudur, dolayısıyla, ortaya guti çıkmış: guti-gurti-kurti.

araştırmacı rawlinson’a göre ise gut ilkel keldani dilinde sığır anldıbına gelmektedir başka bir iddiaya göre ise “guti” kelimesi sümer kökenlidir ve yine (gud=öküz, sığır) bugünkü kürtçe’de yer alan “öküz, sığır sahibi halk” anldıbına gelmektedir. gutiler bugünkü soran kürtlerin yakın durmaktadır.

sırayla guti krallarının listesi:

14. i̇nkişuc
15. zarl-agab
16. şulme
17. silulumeş
18. inimabakeş
19. igekauş
20. yarl-agab
21. i̇bate
22. yarl-angab
23. kurum
24. apil-kin
25. la-erabum
26. i̇rarum
27. i̇branum
28. hablum
29. puzur-suen
30. yarlaganda
31. tirigan

en son guti kralının adı tirigandır. tir kürtçede “ok” demektir. tirigan ise “okçu”
demektir.

m.ö. 2000, kürtlerin ataları: churrti (kurti), guti ve subarular


asur kaynakları

tarihçi speiser, mesopatamian origins adlı eserinde kürtleri gutiler’le ilişkilendirir.
bu tezine kanıt olarak asur kralı tukulti-ninurta (enurta) i (1244-1208 m.ö)‘in kayıtlarından başlayarak quti (guti)‘lerle bağlantılı olarak sık sık qurti/kurti adıyla karşılaşıldığını, quti ve qurti denenlerin uqumani (kummuhi) adlı aşiretlerin komşuları olarak sık sık birlikte anıldıklarını ve yazıtlardaki bu referanslarda quti (guti) denenler ile qurtiler’i birbirinden ayırmanın pratik olarak imkansızlığını öne sürüyor.

asur kralı tiglath-pileser’in (1114-1076) zafer silindirinde etnik kürt adının geçtiği en eski kayıtlardandır. kurti veya qurtie adındaki yerin kral tarafından feth edildiğini ve bu bölgenin van gölünün cıvarları olduğu anlatılmaktadır. kurti adı verilen yerin adının günümüzdeki adı ise şaşırtıcı bir şekilde halen aynıdır. fakat son 60 yılda değiştirilmiştir.

asur kralı tiglath-pileser ii (m.ö. 745-727) kur-ti-e diye adlandırılan bir kabileyle savaş yapdığı görülmektedir.

neilson c. debevoise, a political history of parthia (1938) adlı eserinde bu konuya daha fazla ışık tutacak bir yazıta referans vererek şöyle der: “m.ö. 7 şubat 213 tarihi taşıyan uruk tabletleri partlar’ın kuzeydoğudaki antik düşman gutiler’le aynı olduğuna (partlar‘ın ve gutiler’in aynı olduklarına, sc) daha da kesinlik kazandırır”.

salmaneser i’in yazıtında “kirkhu“lar, “kurkhiler“ gibi adlar, “tiglat-pileser i’in bir yazıtında onun zapettiği yerler arasında “mekhri (mikhri)“ ve “bisri“ bölge adları, tukulti-ninib i’in fetihleri arasında “kurti“ (kur-ti-i), tiglat-pileser ii’nin yazıtlarında “quru“ halkı gibi adlar geçer. şerefname kürdistan’da mekri adında bir vilayet ve şehrizor’da bu adda bir aşiret sayar. (seyfi cengiz, kürtler’in oriji

komagene kürt krallığı

kommagene (komajen) krallığı m.ö. 162 - ms 72 yılları arasında anadoluda bugünkü adıyaman ili cıvarlarında kürtler tarafından kurulmuştur. nemrud dağı kürt krallığının en önemli merkezi, başkentiydi. kral nemrud kürd olup adıda kürtçedir. nemrud kelimesi kürtçedeki “nemir” veya “nemird” kelimesinin türkçeleşmiş şeklidir ve “ölümsüz” demektir. kürtlüğün tüm kriterlerini üzerinde taşıyan yuvarlak tepe, örnek inşa planları ve karmaşık renkli duvarlarıyla dizayn edilmişti. kürtler'in tüm tarih, gelenek, görenek ve kültür mirasları kürtçe'nin derinliklerinde gizlidir. kürtlerin ataları olan kommageneler döneminde bölgede barış ve huzur hüküm sürmüştür. yazılı belgelerde mö. 850 yılında görülen krallığın ismi o dönemlerde “kummu” veya “kummuhu” olarak geçer. yüzyıllardır ışık anadoluya tanrılar dağı nemruddan doğar ve tüm dünya uygarlığa uyanır.

kommagen kralı bir keresinde asurlulara başkaldırır. asur kralı sargon kommagenleri yener ve yenilen asi kralı: “tanrılardan korkusu olmayan tanrısız bir adam bu. sadece kötü planlar yapan bir hilekar,” diyerek suçlar. kral sargon’un nitelemesi fazlasıyla öznel görünebilir. ancak sargon sözlerine söyle devam eder: “karısını, oğullarını ve kızlarını, malını ve hazinelerini aldım ve son olarak halkını aldım ve onları mezopotamya’nın güneyine (bugün irak) sürdüm.” anlaşılan, yerleşik halkları yurtlarından topraklarından sürmek o zamanlarda da uygulanan bir yöntemdi.

komagenenin tarihi eserleri:
adıyaman şehrinde bulunan nemrud 2150 metre yüksekliğinde ve bütün bölgeye hükmedercesine durmaktadır. toros sıradağlarına aittir. gündoğumu ve günbatımının tüm ihtişamıyla izlenebildiği bu tepede, kommagene (komajen) kralı 1. antiochos kendisi için görkemli bir anıt mezar, mezar odasının üzerine kırma taşlardan oluşan kutsal alanlar inşa ettirmiştir. kral 1.antiokhos'un (tanrılar dağı) nemrud dağına yaptırdığı görkemli kutsal alan, kendi heykeli ve herbiri 9 m yüksekliğindedir.
doğu ve batı teraslarda; sıra halinde dizilmiş blok halinde 8 yontma taşın üst üste oturtulmasıyla oluşturulan 8-10 metre yüksekliğinde muhteşem heykeller, kabartmalar ve yazıtlar bulunmaktadır. heykeller, bir aslan ve bir kartal heykeliyle başlar ve aynı düzende son bulur. hayvanların kralı olan aslan yeryüzündeki gücü, tanrıların habercisi olan kartal ise göksel gücü sembolize eder.

kurduene krallığı

ksenefonun “kardukhi” dediği kürdler tarafından korduene krallığı adında kurulmuş bir krallık vardı. bu krallık hakkari ve diyarbakır arasında kurulmuştu. korduene krallığı kürt prensleri tarafından yönetiliyordu. ksenefonun dediğine göre bağımsız yaşayan bir halkdı ve akamenid kralına bağlı değildiler. m.ö. 1.yüzyılda ise ermeni olduğu ileri sürülen kral ii tigranes tarafından korduene (kürdistan) feth edilmiştir. kral tigranes, kurduene kralı zarbienus’u da suikast düzenleterek öldürtmüştür.

yunanlı tarihçi plutarch, kürdistan kralı zarbienus’un ermenistan kralı tigranes’in baskısına karşı ittifak için roma konsolosu appius claudius yoluyla roma generali lucullusla gizlice irtibata geçtiğini aktarmış. fakat bu durumdan haberdar olan tigranes, kürt kral zarbienus, karısını ve çocuklarını romalılar ermenistana girmeden önce suikast düzenleterek öldürtmüş.

m.ö. 74’de roma generalliği ve konsolosluğu yapan lucullus düşüncesiz olmadığı için kürdistana girdiğinde zarbienus onuruna cenaze törenleri düzenletmiş. zarbienus için düzenlenen defin töreninde kraliyet elbiseleri, altın ve tigranes’den alınan kalıntılarla süslenmiş. lucullus kendi elleriyle süslenmiş cenazeyi kralın akrabalarıyla parfüm dökerek ateşe vermiş. arkadaşlarına katılarak zarbienus’un adına içerek; zarbienusu arkadaş ve de romalıların müttefiki olarak anlatır. lucullus, kürt kral zarbienus anısına da masraflı büyük bir anıt yapılmasını emreder. kral zarbienus’un sarayında çok hazine bulunmuş; altın, gümüş ve üç milyon kova mısır. böylece romalı askerlere bolca mısır temin edilmişti. lucullus kamu hazinesinden tek kuruş almadığı için de takdir edilmişti. böylece savaşın masrafı kendiliğden de karşılanmıştı. (plutarch/hayatlar/lucullus, bölüm 36)

ermenistan kralı tigranes kurduğu “tigranocerta” (diyarbakır, silvan) adındaki şehre adiabeni, asur, gordyeni ve kapadokyalıları yerleştirmiş. adiabene krallığı güney kürdistan krallığıdır. gordyeniler gordyene/kurduene krallığının kürtleridir. bu şehirde grekler ve kilikyadan getirilip yerleştirilmişlerde varmış. tigranes bu insanların yerleşim yerlerini darmadağan ederek sakinlerini zorla tigranocertada yaşamaya mecbur bırakmış.

modern ermeni tarihçilerinden nicholas adontz (armenia in the period of justinian, 1970) ve cyril toumanoff (studies in christian caucasian history, 1963)‘un görüşlerini de kısaca not etmek gerek. toumanoff, lokal “kardukhi hanedanlıkları”ndan, bir “gordyene krallığı”ndan ve “korduene prensleri”nden, 298 yılından sonra onbeş kalesi bulunan korduene prensliğinde/devletinde roma kontrolünden sözeder (a.g.e., s. 181-182).
adontz, tigran’ın ordusundaki etnik gruplar arasında “gordyen’ler”i de sayar (s. 318), modern kürtler’in atalarının “kurti”ler olduğunu söyler. kürtler kral tigranesin ordusunda yer alıp birçok yerleşim yerini o dönemlerde hakimiyeti altına almıştır. bunlar mezopotamya, azerbaycan, suriye, kapadokyadır. kürtlerin orduda yer alması sayesinde ermeni kral i̇mparatorluğunu genişletebilmiştir. kral tigranesin kürt olduğuna dair iddialarda vardır.

daha sonra ise korduene krallığı m.ö 55 yılında roma imparatorluğunun bir eyaleti oldu ve 384 yılına kadar 4. asır roma hakimiyetinde kaldı.

sophene krallığı
m.ö. 63 kürdistan – kürt krallıkları sophene (zaza) & corduene

sophene krallığı dicle ve fırat nehirlerinin arasından kurulmuş bir krallıktır. ermenistan krallığının güneybatısında olan sophene krallığı bir çok kere ermenilerin, perslerin ve romalıların hakimiyetine girmiştir.
roma imparatoru diocletian tarafından feth edilen sophene krallığı, zaza kürtlerinin coğrafık yerleşim yeriyle kesişmektedir. bu sophene krallığının zaza kürtleri tarafından kurulmuş olduğu tarihçiler tarafından söylenmektedir.

sophene (şupan, supani) krallığı, m.ö. 95’te büyük ermenistan (doğu ermenistan) kralı olan ii. tigran tarafından devrildi. m.ö. 95 yılında tahta çıkan ve ‘büyük’ ünvanı taşıyan tigran’ın ilk işi küçük sophene krallığını fethetmek oldu. o tarihe dek bağımsız olan sophene de ilhak edildi ve ermenistana bağlandı. ermenice’de tsophk adıyla bilinen sophene krallığı bugünkü elazığ-dersim bölgesine tekabül ediyordu. o dönemde sophene kralı olan artanesi tahttan indirdi. artanes, zariadres’in soyundandı. (plutarch, lucullus, bölüm xxi), (strabo xi. 532)

zariadres i sophene kralıydı. m.ö 201 yılında büyük antiochus büyük ermenistan ve sopheneyi ermeni iddia edilen generaller artaxias ve zariadresle beraber feth eder. antiochus, zariadresi sophene valise olarak atar. antiochus’un romalılara karşı m.ö 201 yılında yenildigi magnesia (manisa) savaşında, artaxias ve zariadres ayaklanır. roma fethiyle artaxias büyük ermenistanı, zariadres de sophene krallığını bağımsız olarak yönetmeye başlarlar. kral zariadres’in yaptıklarına bakıldığında zaza kürdü olduğu izlenimi vermektedir. zariadres (zareh) kelimeside kürtçeden kaynaklanabilir. zar kelimeside kürtçe ve zazaca’da “sarı” demektir.

bazı kaynaklara göre urartu kralı menua’nin bölgedeki fetihlerini anlatan bagin’deki yazıtta dersim ve elazığ yörelerine supani denmektedir. bu adın sonraları sofene (sophene) şekli altında yaşadıgını görmekteyiz.

zaza kürtlerinden pers kralı darius da bahsetmektedir.