evrim teorisi hakkında yazacağım bulaşmayın

gezegenimizde yaşam, canlılık, hayat, disko dediğimiz hareketlenmeleri “eşleyiciler” (kendi kendinin kopyasını yapabilen birim, replicator) ve “araçlar” ile açıklıyoruz biz kendi aramızda [hull ve lewontin gibilerinin “interactors” temalı fikirlerini şimdilik dahil etmiyorum, onları aramıza almıyorum]. cairns-smith, yaşamın, moleküler anlamda bir kalıp gibi davranarak "bilinçsizce" kendi molekül yapısının kopyalarını çıkaran inorganik kristallerle (ilk eşleyiciler) başladığını iddia ediyor (bkz: http://originoflife.net). böylece evrim formülünün ilk öğesini (eşleme) elde etmiş oluyoruz. hikayeye göre, bu kristal yapılarının eşlenmesinde elbette arada sırada hatalar oldu (ikinci öğe) ve bu hata sonucu değişen yapı da sonraki eşlemelerde tekrarlanır oldu. böylece farklı “aileler” oluşmaya başladı. bu ailelerden bazıları daha az, bazıları daha fazla eşleme yeteneğine sahipti. bazı hatalar öyle kritikti ki yeni kristalin eşleme yeteneği olmuyordu (yani evrim sürecinin dışına atılıyordu). tam tersi, örneğin bir eşleme hatası sonucu ile süper bir eşleme kolaylığı kazanan yeni bir kristalin bol bol kopyalanarak kalabalık dulkadiroğulları molekül ailesini oluşturduğunu hayal edelim. dulkadiroğulları mevcut çevre koşullarında kendilerini daha rahat (hızlı, etkili, doğru) eşlediği için doğal olarak daha çok yayıldı ve hammaddeyi (serbest atomları, molekülleri) daha çok kullandı. bu sırada bir başka eşleme hatası ile dulkadiroğullarından biraz daha iyi bir kopyalama yeteneği kazanan ve hızla germiyanoğulları ailesini oluşturmaya başlayan kristal, doğal olarak (farkında olmadan, bilinçsizce) hammadde kullanma ve eşleme konusunda bizimkilerle rekabete girdi. bu devrimci kristal büyük olasılıkla dulkadiroğulları ailesindendi. işte bütün bunlar, yani hammaddenin (kaynakların) sınırlı olması ve farklı eşleme yetenekleri, bize üçüncü evrim öğesini veriyor: doğal seçilim. yeni kopya, eşleme yeteneği tamamen kaybolmuşsa hemen, azalmışsa yavaş yavaş yeryüzünden silinecektir. eşleme yeteneği artanlarsa hammaddeyi tüketmeye ve birbirleriyle rekabet ederek giderek daha karmaşık yapılar almaya başlayacaktır. canlıların “tasarımında” bize bilinç, irade gibi gelen şey aslında şans eseri olan olumlu değişikliklerin doğal olarak yayılmasından ve sınırlı kaynak yüzünden ortaya çıkan bilinçsiz rekabetin yarattığı karmaşıklaşma eğilimden ibarettir. evet, bütün evrim karmaşasının temeli bu ve kristal moleküllerde bile buna tanık olabiliriz.

peki “dna, araçlarının üretim/işletim bilgisini içeriyor” derken neyi kastediyoruz? kendini kopyalayan molekül yapılarından bahsediyorduk, bu “bilgi” meselesi nereden çıktı? bize “anlamlı” gelen herhangi bir bilginin, örneğin şu an okuduğunuz yazının birçok farklı kodlama ve yorumlama seviyesinden geçen ham veriden ibaret olduğunu hatırlatmam işinize yarayabilir. farklı öğelerin dizilişinin verisi başka bir seviyede yorumlandığı zaman ona “bilgi” deriz. örneğin bu yazıda size anlamlı gelen bilgiler sizin “bilincinize” gelene kadar; 0 ve 1’lerin dizilişini yorumlayarak harflere çeviren bilgisayarınızdan, sonra da bu harflerin dizilişini yorumlayarak anlamlı kelimelere ve cümlere çeviren beyninizin dil bölümünden geçiyor. ham verideki farklılıklar, ördeğin az önceki kelimedeki tek harflik fark, beyninizde farklı bir yorumun yapılmasına, “örnek” kavramı yerine ördek hayvanını düşünmenize neden olacaktır. “yorum” dediğimiz şey bilgisayarlarda da, insanlarda da, genlerde de bir dil dahilinde yapılır. şu yazdıklarım bir çinli için bu haliyle bile neredeyse ham veriden ibarettir çünkü beyni, yorumu yapacak türkçe dili yazılımına sahip değildir (“neredeyse” kelimesini eklememin sebebi bir çinli’nin bile gördüklerinin bir insan diline ait bir yazı olduğunu anlayacak olması, yani bir derece de olsa “yorum” yapabilecek olması). demem o ki şu okuduklarınız nihayetinde 0 ve 1’lerin dizilişinden ibaret saf sayısal bir sistemde kodlandı (en az iki farklı öğe olmalı ki dizilişten, organizasyondan bahsedebilelim, sadece 0 veya sadece 1 ile bilgi kodlayamazsınız) ve gerekli yorumlayıcılara sahipseniz, yazıdaki bilgiye de sahip olursunuz. işte araçların, yani hücrelerin ve organizmaların yapım/işletim “bilgisi” de dna’yı oluşturan dört adet molekülün (adenin, timin, guanin, citozin) diziliş sırası ile kodlanır ve rna sözlüğü ile yorumlanarak proteinlere (sonrasında hücrelere, organlara, organizmalara) tercüme edilir. bu moleküllerin tıpkı 0 ve 1 sayıları gibi kendi başlarına bir bilgi içeriği yoktur, sadece dizilişleri önemlidir. yani biz dna’daki veriyi 0,1,2,3 simgeleri (her moleküle bir sayı) ile saf sayısal veri olarak taklit edebilir ve gerekli yorumlamayla aynı bilgiyi elde edebiliriz. ördek örneğindeki gibi dizilişteki tek bir fark (mutasyon), farklı yorumlara (araçlara) yol açacaktır. dna’yı, mutasyonları ve değişen bilgiyi, bir sözcüğün harflerinin yerinin değişmesiyle oluşan farklı sözcükler (anagramlar) gibi düşünmek mümkün: askı-kısa-ıska-…

evrime genlerin gözünden bakan modern evrim kuramlarına göre gezegende canlı olarak gördüğümüz herşey, hiç öyle bakma, sen dahil, araç sınıfına giriyor. eşleyicilerin, yani kendini kopyalamaya büyük bir şevkle devam eden organik moleküllerin, yani genlerin araç olarak kullanıp attığı makineleriz biz. annenin genlerinin yarısı sende. sendekilerin yarısı çocuğunda olacak allah kısmet ederse. sen cennet’te keyif çatarken genlerin, seçtiğin o şanslı kişininkilerle, allah kısmet ederse birkaç farklı şekilde karışarak dünyanın tadını çıkarmaya devam edecek. genlerin ölümsüzlüğü burada, genlerin cennet’i dünya. onlar burada birbirleriyle binbir farklı yoldan etkileşerek, çeşitli şekillerde güçlerini birleştirerek veya birbirleriyle savaşarak varolmayı sürdürecekler. araçların nasıl yapılması gerektiğinin bilgisi onlarda, araçların nasıl yaşaması gerektiğinin bilgisi de onlarda.

anlaşılması çok kolay değil ama çok temel bir ayrım olduğu için fazla geç olmadan ayrı ayrı genlerden bahsedebilmemizin sebebini g. c. williams’ın gen tanımıyla açıklığa kavuşturmak ve seçilim seviyeleri konusunda bir iki laf etmek gerek: “gen, doğal seçilim birimi olabilecek kadar uzun süre nesilden nesle aktarılan en küçük dna parçasıdır”. bir gen belli uzunlukta bir molekül dizilişi, yani belli miktarda veri/bilgi içerir. tanımda vurgulamak istediğim kelime “birim”. genin doğal seçilim birimi olduğunu söylemek, evrimsel seçilimin gruplar veya bireyler, yani araçlar arasında değil, eşleyiciler (genler) arasında seçim yaptığını söylemektir. her ne kadar bizim gözümüze çok sağlam yapılar olarak görünseler de gruplar ve bireyler evrimsel zaman ölçeğinde birim olacak kadar kararlı yapılar değildir. çeşitli şekillerde karışarak bu farklı yapıları oluşturan birimler genlerdir ve seçilim bize üst seviyelerde çalışıyor gibi göründüğü zaman bile aslında genlerin etkileri, yani genler arasında seçim yapıyordur. bir öğretmen de öğrencilerinin ödevlerine baktıktan sonra ödevlere not verir gibi görünür ama aslında öğrencilere not verir. gen üzeri seviyelerdeki seçilim fikri, ödevlerin kendi başlarına, öğrencilerden bağımsız notlanması fikri gibidir; ödevler aldıkları notların farkında değildir. nottan etkilenen öğrenci, yani gendir. seçilimden geçenler bize gruplar ya da bireyler gibi görünse de uzun vadede seçilimin “gördüğünün” bunlardaki bilgi, yani dna’daki moleküllerin dizilişi olduğunu söyleyebiliriz. seçilim süreçleri içinde bir birim gibi davranabilen en kısa diziliş parçasına da gen deriz. [gen seçilimi ve birey seçilimi arasındaki farkı akraba seçilimi başlığında çok daha net görebilirsiniz.]

bütün bu hikayeye bakarsak “genlerin organizmalarından” bahsetmenin, yani “denizanaları, ördekler ve insanlar genlerin üremesi (eşlenmesi) için vardır” demenin doğru olduğunu anlayabiliriz. biz yine de “organizmanın genleri” deme küstahlığını göstererek evrime biraz da bizim gözümüzden bakalım, “genlerdeki bilgi” meselesini de açmış olalım.

bu noktada şunu vurgulamakta fayda var: türlerin evriminde yön yoktur, ileri-geri yoktur, mükemmellik yoktur, ulaşılması gereken ideal bir canlı yoktur, "evrimi tamamlamak" yoktur; sadece çevreye uyumdan, eski ve yeniden, ilkel ve modernden bahsedilebilir. şu an var olan bir köpek ya da bir bakteri ile insan arasında başarı farkı yoktur, kendi çevrelerinde hayatta kalmayı ve döl üretmeyi başardıkları sürece. bunların hepsi modern hayvanlardır. evrim kuramları “insan maymundan gelir” demez, “insanlar ve maymunlar modern hayvanlardır ve şu an yaşamayan ortak bir atadan gelirler” der. evrimde karmaşıklığın arttığından bahsedebiliriz sadece; gezegenimizde sonsuz kaynaklar, ideal ve sabit şartlar olmadığı için her daim yeni mutasyonları destekleyen seçilim baskıları olacaktır. bu noktada richard lewontin’in görüşlerinden bahsetmek yerinde olur. lewontin evrimi tanımlarken sıkça kullandığımız “çevreye uyum” (bkz: adaptasyon) kavrdıbının yetersiz olduğunu düşünüyor; çevrenin, genlerden ve organizmalardan tamamen soyutlanmış, buyurgan bir dış yapı olarak görülmesine karşı çıkıyor. genlerin, organizmaların ve çevrenin zaman içerisinde birlikte evrildiğini, bu üçünün ayrılmaz bir bütünün öğeleri olduğunu söylüyor, modern organizmaların evrimini kısıtlayan dışsal koşulların onların ataları tarafından inşa edildiğini hatırlatıyor. nitekim lewontin, sabit bir çevreye sağlanan “uyum”dan değil, çevre ve genlerin beraber “yapılanma”sından söz edilmesi gerektiğini savunuyor. leigh van valen bu durumu (lewis carroll’un through the looking glass adlı kitabındaki, altındaki zemin sürekli hareket halinde olduğu için aynı yerde kalmak adına sürekli koşması gereken satranç vezirine ithafen adlandırdığı) kızıl vezir hipotezi (red queen hypothesis) ile özetliyor: “evrimsel bir sistem için, beraber evrildiği diğer sistemlerle uyumu korumak adına sürekli değişim şarttır”. örnek olarak van valen’in türler arası silahlanma yarışı kavramından söz edilebilir. bir aslan popülasyonu ve bir geyik popülasyonunun özelliklerinin sırayla iyileşmesi, onların avlanma ve kaçmada sırayla geçici üstünlükler kurmasını sağlayacak, bu üstünlükleri yenebilen yeni mutasyonlar başarılı sayılacaktır, yani sonraki nesillere yayılacaktır. aslanlar, geyiklerin “çevre”sine dahildir ve daha iyi pençeler üreten mutasyonlarla üstünlük kazandıkları zaman bu durum, geyikler üzerinde daha iyi kaçmayı sağlayan yeni mutasyonları kollayan bir seçilim baskısı yaratacaktır. bu bağlamda tekrar vurgulamak isterim ki evrim bilinçli değildir, ileriyi görmez; rastgele mutasyonlardan hayatta kalma ve üreme açısından başarılı olanların yayılmasıdır, bize bilinç ve ilerleme gibi görünen şey de aslında doğal seçilimin başarısızları eleme gücüdür, yani bildiğin ölümdür.