en soldaki dede benim

Kurd
Ji Wîkîpediya
Here cem: navîgasyon, lêgerîn

Kurd gelekî Rojhilata navîn e û navê endamên vî gelîn e. Kurd li Kurdistanê dijîn û Kurdistan welatke ku di nav tixûbên Tirkî, Sûrî, Iraq û Îranê de parvekiriye. Hejmara kurdan li gor çavkaniyan tê guhertin. Li gor hin çavkaniyan hejmara wan zêdetirî 40 miliyonan e, li gor hinên din nêzîkî 50 miliyonî ye.

Ji derveyî herçar dewletên ku basa wan hate kirin Kurd li Qafqasya (Ermenîstan û Azerbaycan), Rûsya, Turkmenîstan, Kazakîstan, Uzbekîstan, Israîl, Lubnan û li gelek dewletên din yên Rojhilata navîn jî dijîn; wekî din dîasporayeke Kurdan ya xwedî hejmereke mezin di serî de li Almanya li dewletên Rojava de jî çêbûye.
Tabloya Naverokê
[veşêre]

* 1 Ziman
* 2 Dîroka Çand û Wêjeya Kurdî
* 3 Bingeh û Rehên Kurdan
* 4 Civak û Jiyana Kurdan
* 5 Ayîn û Bawerî di Nav Kurdan de
* 6 Şûn û Warê Kurdan
o 6.1 Bajarên rojhilata Kurdistanê
o 6.2 Bajarên başûrê Kurdistanê
o 6.3 Hin bajarên bakurê Kurdistanê
o 6.4 Bajarên rojavayê Kurdistanê
* 7 Dîrok
* 8 Kurdên navdar
* 9 Çavkanî

Ziman

Zimanê Kurdan zimanê Kurdî (Kurmancî, Zazakî (Kirmanckî), Soranî, Lori u Goranî) ye. Zimanê Kurdî navên gelek zarava û zimanên ku ji aliyê Kurdan ve tên bi kar anîn e.
Dîroka Çand û Wêjeya Kurdî

Li gorî wan belgeyên ku di destê me de hene, derdikeve holê ku şaristaniyeke berz a neteweya kurdan hebûye. Ji mêj ve xwedî xet, nivîsandin û çandê bûne û mil bi milê neteweyên din ji bo pêşxistina çand û zanista xwe pêngav avêtine. Lê, piraniya cih û warên wî yên dîrokî ji ber derbasbûna demê û guherînên li cîhanê nemaze piştî îslamiyetê bandora ereban û dûgelên wan ji holê rabûne û têk çûne. Ev nivîs û nivîskarên ku mane jî girîngtirîn belge ne ji bo pêşandana şanî û dirûvê çanda netewe û welatparêzên kurd, em dixwazin mînakekê bidin: Hermîpos ku di sedsala sêyem a berî zayînê de jiyaye û hevçerxê Hexamenişiyan e dibêje : "pirtûkek îraniyan heye ku navê wê Avesta ye û bi zimanê Medî hatiye nivîsîn." Heredotos mêjûnasê bi nav û deng ê yewnanî di dîroka xwe de nivîsiye: "Diyaeko damezirînerê rêzepaşayetiya Medî berî dadpirsînê, şikala (hizirname9 xwendiye." Kîtziyasê Yewnanî ku bijîşkê qesra Erdeşîrê babek bûye, di pirtûkek mêjûyî de nivîsiye û tê de behsa rojnameyên qes û derbarên şahan de dike. Ev yek ji me re vê ronî dike ku di wê serdemê de jî bûyerên wê demê di rojnameyên der barî û yên girêdayî qesrê de hatine tomarkirin. Geznefonê yewnanî jî di pirtûka xwe ya bi navê "Perwerdekirina Kûriş" de behs û dabaşa hebûna dibistan , xwendin û perwerdehiyê ya li Îranê dike. Her wiha Eflatûnê zana, Plotarîkê mêjûnûs û çend mêjûnûsên din jî der heqê vê yekê de gelek tişt nivîsîne. Ew beşa "Tewrat"ê ku bi zimanê hexamenişînî hatiye nivîsîn dabaş û behsa yasa, xwendin, nivîsîn û çanda medan dike. li gorî van belgeyan derdikeve holê ku li Kurdistanê nivîsîn, xwendin, gibala, rojname, şaristaniyet, dadgeh û dadpirsîn hebûye. Her wiha neteweya kurd xwediyê desthilatî, wêje, zanyarî û çandê bûye. Û her wisa bûye sermeşqa pêşketin, çand û hunerê, ji hemû neteweyên ku cîhan pêk anîne. Her wisa piraniya cih û warên pêşiyên me, ji ber sedema derbasbûna demê têk çûne. ligel wê jî lat û textê kevirên, Bêstûn, Serpêla Zehaw, textê Silêman û şûn û warên din ên ku li Kurdistanê mane, girîngtirîn belgen e ji bo nîşandana jiyan û şaristaniyeta neteweya kurdan.

Bingeh û Rehên Kurdan

Kurd neteweyeke îranî ne û dîroka wan diçe sê hezar sal berî zayînê. Li gorî belgeyên dîrokî yên ku di destên me de hene; kurd li quntara çiyayên Zagrosê bi navên "Gûtî", "Lolo", "Kasî", "Mîtanî", "Sobar", "Nayrî", "Manayî", "Kurdok" û "Xaldî" û bi piranî di koçberiyê de jiyane. Paşê di salên 700 heta 550'yê berî zayînê de dewleteke bi hêz a bi navê "Med" damezirandine. Li gorî hin ji dîroknasan, ariyayî di hezareya sêyem a berî zayînê de li başûrê Rûsyayê bi ser bakurê Qefqas û Derya Reş re koçbernî rojavayê Asyayê bûne. Li wir jî ew bûna du beş. Beşek ji wan çûye Ewrûpayê û netewey;ên Ewropayî yên niha paşmaya wê beşê ne. Beşa din jî çûye Rojavaya Navîn û bi maweyeke hezar salî li wir mane. Paşê jî berê xwe dane bakurê Îranê. Piştî demekeê ew beş jî bi xwe bû du deste. Desteyek çû Hîndê û li Pencabê bi cih bû. Gelê Hîndistanê paşmaya wê desteyê ye. Desteya din jî li Îranê belav bû. Wan bi navê "îranî" deng veda. Ew desteya ku li Îranê niştecih bûn û wekî "pars" deng dan. Yên din jî ku her bi awayekî koçber jiyan û li ser çiyayên Zagros û Ararat belav bûn jî, dewleteke bi navê "Med" damezirandin. Faris jî pêş ketin û wan jî dewleteke bi navê "Hexamenişîn" pêk anîn û wan Dewleta Medya di sala 550'yê berî zayînê de têk birin û pûç kirin. Vêca koka farisan diçe ser Hexamenişiyan û ya kurdan jî diçe ser medan.
Civak û Jiyana Kurdan

Kurdistan ji ber ku cihekî çiyayî ye, daristanên wê pir in û heta ku dilê mirov bixwaze tavgeh, çem û rûbarên wê jî hene. Ligel van jî ji bo çandiniyê jî gelekî bikêr e. Ev gişt bûne sedema vê yekê ku kurdberê xwe bidin çandinî û ajledariyê (sewaldariyê) û debara xwe bi vê yekê bikin. Ya ku diyar e, ji ber ajledariyê jiyaneke neteweya kurdan a koçber hebûye û her tim çûne zozanan. Jiyana wan li ser pişta çarsiman bûye û li ku cihekî xweş dîtine li wir danîne û maweyekê li wir mane. Ji sewalên xwe havilên qenc girtine û ji hiriya wan ji xwe re cil û ber, kepenek, gore... û hwd çêkirine. Ji şîrê wan ji xwe re penîr, mas, rûn û hwd. girtine. Bi vî rengîzilamê kurd li kêleka jina xwe li bal sewalên xwe li dengê çûkan û li sîresîra kêzikan û li dengê wezîna bê guhdarî kiriye. Li stêrkan nihêriye. Her wisa xweşikahiya xwezaya Kurdistanê dîtiye. Her karê ku ji destê wan hatiye kirine û hêdî hêdî berhemên xwe ji bo nifşên piştî xwe bi cih hêlane. Ji bo ku jiyaneke neteweya kurdan a ajledarî hebûye, diyar e ku di destpêkê de li çiyayan jiyaye Ji bo xwedîkirina sewalên xwe li rastî gelek kend û kospan hatiye û ji bo parastina sewalên xwe canê xwe avêtiye xetereyê. Li dijî dijmin, neyar û ajalan şer kiriye. Ji ber van sedeman kurd di pile û payeya yekem de netirs (bi xêret), wêrek û dilêr bûye. Her wisa şerker e û di tu şert û mercan de natirse. Piştî ku gelê kurd li deşt û çiyayan bi vî rengî jiyaye, hêdî hêdî li hin cihan stiriye ûniştecih bûye. ligel çandiniyê sewalvanî jî kiriye.l Lewre mijûlî avedaniyê bûye û ligel vê yekê jî f^ğrî xet û nivîsînê bûye. Hêdî hêdî mil bi milê neteweyên din ên ariyayî ji bo pêşxistina çand û wêjeya xwe hewl daye û têkoşiyaye û kemiliye. Mêcersûn ku yek ji rojhilatnasan e, di geştnameya xwe de dibêje: "Kurd zor camêr, wêrek û netirs in, pir ji nêçîr û yariyan hez dikin. Ew dixwazin li deşt û çiyan bijîn. Ji bindestî û koletiyê hez nakin û jê aciz in. Gotina wan yek e. Gelekî cesûr û jêrek in. Zû fêrî ziman, kar û pîşeyan dibin. Gelekî jiax û niştimana xwe hez dikin û xwe li serî didin kuştin. Kurd gelekî bexşende, dilovan, dilêr, camêr, lêbor, mêvandar û mêvanperwer in. dinav kurdan de jin xwedî payeyeke berz in û zilamê kurdan gelekî rêz û hurmetê dide jiyana xwe. Di pêkanîna karekî de jê dipirse,. Jin jî mil bi milê zilaman dixebitin. di cotkirin, ajledarî, maldarî, zarokxwedîkirin û xermanê de mil bmi milê zilamê xwe dixebite. Jina kurd gelek bi namûs û damenpak e ku dawa wê pîs bibe jî wê dikujin. Keç bi dilê xwe dizewice. dildarî reşbelek 8cergûbez: di govendê de destênhevgirtina jin û mêran) di nava kurdan de bi nav û deng e û hemû ji şahî, dawet û govendê hez dikin. Ew vê yekê nîşan didin ku kurd diltêr, rûxweş, bi hiş, zana û wêrek in."
Ayîn û Bawerî di Nav Kurdan de
Wêneka Xiyalî ji Zerdeşt re