bu başlıkta ahlaklı insanı oynayacağız

ahlaki ve etigi doganin ozunde var olan kanunlardan biri sanmak hatadir. bu ikisi de sonucta insanla dogmustur, belki de sempanzeyle. yani "bilincli bir canlinin turdesini oldurmesi evrensel olarak ahlaka aykiridir" demek sacmadir. genel-gecer tek dogru matematiktir, o da su ana kadar ki gozlemledigimiz evren icin gecerlidir. bir kara deligin icinde su anki matematigimiz ve fizik yasalarimiz dahi gecerli olamaz, birkac bin senelik kicikirik bir ahlak anlayisi mi olacak?

birkac milyon yil once, ben daha kisa pantalon giyerken de dogada olum vardi, yamyamlik vardi, o zaman ahlaksizlik degildi de simdi ne degisti? ne degistigini soyleyim, birkac tane fazla noron baglantisi ve karmagib sosyal iliskiler. bu konu hakkinda ahlaksal olay yoktur da uzun uzun yazdim, tekrarlamaya gerek yok. burada ise ilginc bir ornekten bahsetmek istiyorum.

douglas adams isimli sahane sahsiyetin is there an artificial god isimli konusmasinda verilmis bir ornektir. asli, john reader isimli cambrigdeli bir antropologun man on earth isimli, izole edilmis kulturlerin gelisimini inceledigi kitapta bulunur. bu izolasyon sayesinde kulturlerin olusumu ve bu olusumdaki etkenler kolaylikla saptanabiliyor.

ornegimiz yakin zamana kadar sadece pirincle gecinen ve cok kucuk ama kalabalik bir ada olan bali. pirinc cok verimli bir urun lakin isciligi cok ve ozellikle bu kadar ufak bir yerde bu kadar insani beslemeyebilmek icin buyuk bir koordinasyon gerektiriyor.

bali halki inanilmaz dindar, oyle ki dini ogeler hayatin her alanina hakim. dini kutlamalar ve bayramlar, gelenekler, torenler, kilise tarafindan cok ayrintili tanimlanmis ve sasilacak(!) bicimde, butun bunlarin tarihleri pirincin ekimi ve hasadiyla birebir ortusuyor. dahasi toplumun genel ahlaki oyle ki pirinc muthis saygi goruyor (bizde ki ekmek gibi) ve ilgili konularda dalga gecmek, musrif davranmak ahlaksal olarak da yasaklanmis.

kisaca butun ahlaki sistemleri bulunduklari cografyaya ve iklime gore ayarlanmis, din bile!! bunlarin arasindaki birebir ekilesim, bu kulturun izolasyonu sayesince cok acik, fakat ayni sonuclari diger kulturler icin de cikarmak hata olmaz.

sonucta bazi ahlaki deger yargilari toplumdan topluma degisiyor (pirinc vs ekmek) bazilari ise herkesin ortak yargilari oluyor. ornegin adam oldurmemek, hirsizlik yapmamak gibi. peki neden bunlar her toplumda ortak? cunku cografyadan veya iklimden bagimsiz olarak, bu davranislar her toplumun isleyisini bozar. insanlar anarsiden uzak dururlar cunku hayatlarini korumak ve sosyal duzeni devam ettirmek isterler, ahlaki bakimdan anarsiyi uygunsuz bulduklarindan degil. bu yuzden de ahlak sistemi gelisimi surecinde bu tip duzen bozucu davranislari kotu olarak etiketlemistir. tekrar edeyim, buradaki esas, hayatin devamliligidir; herkesin icinde bulunan evrensel bir ahlak anlayisi degil!

kisinin deger yargilarinin tumunun o kisiyi etkilemesi ile ortaya cikan davranislarin ve dusuncelerin etki bicimine verilen isim. kisisel, toplumsal, is veyahut gorev gibi tiplemeleri olan yazili kurallari olmayan ancak herkesin uymasi gerektigi dusunulen kavramlar butunu.

ahlaksizlik diye adlandirilan sey zamana ve kisiye gore degismekle birlikte aslolan kisinin bu konuda hissettikleridir. kisisel ahlak en onde gelendir. aile, din veya cevresel faktorlerin butununun etkilesimi ile kisinin mantigini yonlendirmesini saglayacak olan duygu bicimi.

kim ne derse desin ahlak gereklidir oyle yada boyle ahlak vardir ve kisiden kisiye degisir. ahlak dendiginde kotu seyler anlasilmamali yada kesin iyidir denmemeli. bugun ahlaksizlik olarak sayilabilecek durduk yere yoldaki kimsesiz kucuk bir cocugun elindekini alip onu dovmek yarin birgun belkide normal birsey sayilabilecek. gunbegun degisen ahlak yapisi sebebiyle toplumsal ilerleyis degismekte bunun bazi sonuclari iyi bazi sonuclari kotu olmaktadir. ailesel yargilar bicok seyin ustunde olmakla beraber insanlarda cesitlidir.
saygi cercevesinde ilerlemeli yasam dedirten kelime.