“Görülüyor ki, Türk devlet geleneğinde islamiyet’in kabulü ile kimlik değişimi gündeme gelmektedir. Bu oluşumu, Karahanlılar, iran Selçukluları, Memluklar, Anadolu Selçukluları ve nihayet Osmanlılarda kesin çizgileriyle gözleyebilmekteyiz. Öyle ki, Türkçe bir kenara itilerek, yerini Farsça ve Arapça’ya terk etmiş; yönetim de iranlılara veya başka unsurlara bırakılmıştır. Osmanlı, atalarından intikal eden ve dini yaşantıyı belirleyen bu kültürel mirası, islam dininin taşıyıcı unsuru olarak kabul ettikleri Arapça’nın etkisiyle birleştirerek, Osmanlıca denilen yapay bir dilin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Böylece, Türk toplumunda, bir yanda saray veya aydın dilini temsil eden divan edebiyatı, öte yanda halk edebiyatı olmak üzere, ikili bir kültür biçimlenmesiyle karşılaşıyoruz. Artık, Farsça saray ve edebiyat dili, Arapça ise ya hukuk ya da din ve millet dili durumuna geliyordu. Bütün eserler bu iki dilden çevriliyor, Türkçe asla kaale alınmıyordu.

Bunların da ötesinde, Osmanlıda, yönetici ve askeri tabakanın -Türk olmayan güçlerin eline geçmesiyle- artık Türk’ten dışlanmış bir toplumsal piramit, kültür yaşantısının bir parçası haline geliyordu. Bu nasıl oluyordu? Bu hususa kısaca değinmek istiyorum. Bilindiği üzere, Osmanlı toplum yapısında erkek kölelerin sadece askeri bir rolden fazlasını oynamaya başladıkları sıralarda, büyük ölçüde aynı nedenlerle, dişi kölelerin de hükümdarların hanesinde önemli bir varlık göstermeye başladıklarına tanık olmaktayız. Bu zihniyetin sonucu olarak, I. Mehmed’in annesi Devlet Hatun aslında bir köle idi. Devlet Hatun’un ilk adı ‘Binti Abdullah’ (islamiyet’i sonradan kabul edenlere verilen lakap) idi. Ancak, Fatih’in babası II. Murad’ın annesi Dulkadir oğullarından Süli Bey’in kızı Emine Hatun’dur. Kısacası, Kanuni öncesi dönemin cariye valide sultanları şöyle sıralanabilir: I. Mehmed’in annesi Devlet Hatun, II. Mehmed’in annesi Hüma, II. Beyazıd’ın annesi Gülbahar, I. Selim’in annesi bir başka Gülbahar, Süleyman’ın ise Hafsa’dır. Peirce’ye göre: ‘Cariyelik sistemi Osmanlı siyasasının temel bir özelliğidir. Yönetici elit içinde (kadın-erkek) kölelerin artan önemi, aynı zamanda yönetimin güçlenmesine destek sağlamıştır. Osmanlı geleneğinde, yasal eşler varken bile sadece ve sadece cariyeler kanalıyla çocuk yapılması ve her bir cariyenin sadece tek bir çocuk yapması ve her bir cariyenin sadece tek oğul sahibi olmasına izin verilmesi bir devlet siyaseti olarak kabul edilmiştir. Böylece, hanedana kimin geçeceği denetim altına alınmıştır.’ Osmanlı’da, soylu hanedanla evliliğe ilk örnek Orhan Gazi’nin bir Rum Tekfuru’nun kızıyla evlendirilmiş olmasıdır. Orhan Gazi, ikinci kez, sonradan Bizans imparatoru olan, Kantakuzen’in kızı Theodora ile evlenmiş, ancak Theodora, din değiştirmeyi reddetmiş ve Bizans imparatorluk töreni diye bilinen (prokypsis) de, kutlamalara katılan Rum ve Türk davetliler önünde ihtişamlı bir şekilde gerçekleştirilmiştir. Harry Luke ve Paul Wittek, Osmanlı Devleti’nin sadece islami değil bir dereceye kadar da Hıristiyan olan, hatta I. Beyazıt’ın oğulları arasında Mehmet ve Mustafa’nın yanı sıra, bir Süleyman, bir Musa ve bir isa’nın bulunmasının sadece bir rastlantı olabileceği görüşünü de reddetmişlerdir. Daha sonraki padişahların da, harem vasıtası ile Hıristiyanlarla yakın ilişkilerde oldukları Speros Vryonis gibi araştırmacılar tarafından ileri sürülmüştür. Elbette ki, bu görüşlerin tamamı ile tutarlı olduğu tezi savunulamaz. Ancak, Osmanlı modeli, bu tür komplo teorilerinin üretilmesine kapıyı açık tutar görünmektedir.

Gerçekte, cariyelik sistemi, saraya devşirme akışını hızlandırmış, ordu ve yönetici sınıf giderek, Osmanlı toplum yapısında Türk olmayan unsurların eline geçmiştir. Böylece, yönetici tabaka -ki bir toplumun kültür yaratıcı kuşağını oluşturur- tümü ile Osmanlının ‘avdeti’ dediği dönme grubunun eline geçmiş oluyor, reaya veya halk tabakası ise, gelenekli Türk kültürünü yaşatan kaynağın odak noktasını belirliyordu. Kuruluşundan kısa bir süre içinde, bu tür ikili bir örgütlenme biçimi, toplum düzenine yansıyacak olan birliktelik şuurunda derin yarılmalara yol açacaktır. Daha ziyade mistik, kaderci ve içe dönük bir bakış açısını temsil eden halk edebiyatı ve kültürü karşısında, sürekli hayattan zevk almaya çalışan, hedonist ve dışa dönük Epikürien bir ‘Ben’ imajının temsil ettiği saray edebiyatı, Osmanlı kimliğindeki ikili (dikotamik) yapıyı ortaya koyar. Dil ve edebi üsluptan, sanat ve estetik anlayışına varıncaya kadar, hayat felsefesini temsil eden değer ve inanç sistemlerinde beliren bu farklılaşma, aynı zamanda iki kültürlü bir toplum modelinin de yaratıcısıdır. Osmanlı kültürünü derinden etkileyen bu ikili oluşumda, Enderuni aydın ile reaya diye belirlenen halk tabakasının ayrışımı, Türk toplumunun kader çizgisini belirleyecektir. Bu farklılaşmanın temel felsefesi de, yukarıda belirtildiği üzere tarihsel kökenlerden gelen Oğuz-Türkmen ikiliğinden kaynaklanmaktadır. Oğuz, merkezi temsil ederken ve yerleşik düzenin bilincini taşırken, Türkmen çevreye itilen, dışlanan karşıt bir unsur olarak algılanmıştır. Osmanlı da, Oğuz-Türkmen ikiliğinin süreklilik kazanmasına gayret göstermiş, yapısal yarılmalarda bütünleştirici ve uyumcu hiçbir fonksiyonel rol oynamamıştır. Tersine, kanalların daha da genişlemesi için her çeşit komplo teorilerini gündeme getirmekten çekinmemiştir. Özellikle, 16. yüzyılda Türkmenlerin Şialaşmasına, Karamanların ise Hıristiyanlaşmasına adeta seyirci kalmıştır. Toplum yapısında, ‘Ben ve öteki’ türü bilinçaltı yarılmaların içine itilmiş olması, Osmanlı’nın sonraları zuhur edecek olan birçok kültürel gerginliklerin de teşvikçisi olmuştur. Babai ve Şah Kulu ayaklanmaları, Şeyh Bedrettin ve Şah ismail türü sosyal hareketler, hatta Celali olarak bilinen reaya eylem biçimleri de aslında çevrenin veya Türkmen’in, merkeze -Oğuz’a- yönelik önemli tepkileridir. Çevreyi temsil eden grupların bu baş kaldırıları, temel felsefe olarak, merkezin devşirme zihniyetine yönelik kimlik savaşından kaynaklanmaktadır. Hatta, Şah ismail’in Güneydoğu ve Orta Doğu Türkmenlerinden yüz binlerce göçebe insanı iran’a kaydırmak suretiyle Safevi Devleti’ni kurması, merkez-çevre gerginliği sonucu ortaya çıkan çatışmaların ürünüdür”. (S.16)

“Stanford Shaw’a göre: ‘Genç Osman belki de annesi ve lalası Ömer Efendi’nin yerleştirdiği düşüncelerle imparatorluğu çöküşe zütüren adem-i merkeziye, akraba kayırma ve rüşvet gibi olayları etkileyen gücün devşirmeler olduğunu düşünüyordu. Bu durumu düzeltmenin tek çaresi hem sarayı, hem de yeniçeri ocaklarını ‘Türkleştirmek’ olduğuna inanmaktaydı’. Zaten, Kısakürek bu gerçeği yukarıdaki şiirinde dile getiriyordu. Orhan Gazi’den itibaren yabancı soylu kadınlarla evlenme geleneği, bazı Batılı araştırmacıları ‘Osmanlı hanedanının safkan Türk olmaktan uzak bulunduğu’ sonucuna zütürmüştür. Özellikle, A.D. Alderson, ‘hanedanlığın 1/16 oranında Türk kimliklerini korudukları’ kanısındadır. inalcık’a göre, ‘bu sürecin devamlılığı 16. yüzyıldan itibaren Osmanlı’da artık Türklük kimliğinin silindiği’ anldıbını taşır. Çünkü, kuruluşundan kısa bir süre sonra, Osmanlı dışı (devşirme) unsurlar, yönetimin üst kademelerinde kilit noktaları ellerine geçirmişlerdir. Tayyib Gökbilgin’in isabetli teşhisiyle ‘devletin en yüksek mevkileri artık devşirmelerin elinde idi’. Böylece, inalcık’ın ‘patrimonyal Osmanlı’ devleti, Kindley’in ‘patrimonyal devşirme’ diye belirlediği bir yönetim biçimine dönüşmüştür. Fatih döneminde, kabile ve Oğuz geleneği yerine saray kullarına, Yeniçeri devşirme ordusuna yönelik bir devlet-i âliyye bilinci üstün gelmiştir”. (S.17)