biff tannen kim lan

@9 abazya bölgesinden beyler

bhazya, kuzeyden kafkas dağlari, güneyden karadeni̇z, batıdan psov, doğudan i̇ngi̇r nehirleri ile sınırlı küçük bir bölgedir.

m.ö. 1300'lerde kurulmuş olan kolkhi̇de krallığı'nın maden merkezi olan abhazya ve abhaz halkı, m.s. 2. yüzyılda bu krallık yıkılınca, civarda bulunan laz ve megrel halklarıyla birlikte roma i̇mparatorluğu'nun egemenliğine girdi.

bu dönemde abhazlar; abasgi̇, apsi̇l, sanig ve mi̇si̇myan halklarından oluşuyordu...

hemen burada araya girelim: yunanlar abhazlar'a abask derlerdi ki, bundan abhazlar'ın basklar (eu-soko) gibi saka türkleri̇'nden, yani i̇ski̇tler'den olduğu anlaşılır!

abasgi̇ler m.s. 6. yüzyılda, eğri̇si̇ (lazi̇ka) krallığı ile aynı statüde bir yönetim vücuda getirirler. o dönemde gürcistan persler'in, lazika ve abhazya bizanslılar'ın egemenliğinde bulunuyordu. abhazlar bu yıllarda hıristiyanlığı kabul ettiler.

630 yıllarda müslüman araplar ortaya çıktı, bizans ve pers topraklarına sefer düzenlediler. 654 yılında i̇berya (gürcistan) araplar'ın eline geçti!.. 680'de halife muaviye'nin orduları i̇stanbul'u bile kuşattı!

o tarihlerde hazarlar'la abhazlar arasında siyasî-askerî ilişkiler vardı. bunu kesmek üzere ilerleyen arap orduları 737'de lazika'yı işgâl edip yağmaladılar, sonr abhazya'ya girip şehirleri yakıp yıkarak anakopua önlerine geldiler. abasgi̇ ordusu anakopua kalesi önünde araplar'ı yenilgiye uğrattı.

bu zaferden sonra abhaz krallığı lazika, batı ve güney gürcistan topraklarını ele geçirip eermenistan ile ikomşu oldu. ermeniler ile uzun yıllar gürcistan topraları için savaştılar. 900'lerin başında abhaz kralı 3. konstantin'in kızı ermenistan kralının oğluyla evlendi. 904'de ermenistan krallığı yıkılınca bütün gürcistan abhazlar'ın eline geçti!

daha sonraki krallardan 4. bagrat (1027-1072) tiflis'i müslüman araplar'dan alıp kendini "abhaz, karti̇li̇, kah ve run kralı" ilan ettiyse de, 1049'dan beri bölgeye akın düzenleyen selçuklular, 1088'da tiflis'i geri aldılar!

bu arada selçuklu sultanı alparslan'ın 1064 yılında kral bagrat'ı barışa mecbur ettiği ve kızını aldığı da söylenmektedir.

abhaslar'ın selçuklular'ı durduramayacağı anlaşılınca, kral 2. david (1089-1125), hazarlar'ın yerini almış olan hıristiyan kipçaklar'dan büyükçe bir grubu kahetya'ya yerleştirdi.

hemen bir "girdi" yapalım: demek ki, zaten saka-i̇ski̇t kökenli olan abasklar, bu tarihten sonra bir de gene öz-be-öz türk boyu kipçaklar ile karışmışlar!.. öyle ya, onca kipçak şimdi ortalıkta görünmediğine göre, ne oldu?.. abazalar ile karıştı! dillerini etkiledi!

kral 2. david, kipçaklar'dan 50.000 kişilik bir ordu oluşturdu. bununla isyan eden gürü prenslerin isyanını bastırdı, selçuklular'dan tiflis'i geri aldı. torunu 3. georgi (1156-1184) bir fermanla kendini "abhaz, kartli̇, ran kah ve sometler'in kralı şirvanşah ve şehinşah" olarak tanıtıyordu!.. (1178) 3. georgi'nin kızı kraliçe tamara (1184-1213) da bu ünvanı kullanıyordu!

bu dönemde abhaz-kartvel devletinin sınırları doğuda hazar denizine, güneyde aras nehrine kadar genişlemiş bulunuyordu!

bu arada cengiz orduları önünden kaçan celâleddi̇n harzemşah, azerbeycan'daki i̇ldeni̇z hakimiyetine son vermiş, tebri̇z'e yerleşmiş, sonra gökçegöl mevkiinde aabhaz kraliçesi rusudana'nın (1223-1247) ordusunu yenmişti!.. ardından gence'yi aldı, gürcistan'a girdi. 1226'da tiflis'i aldı!.. abhazya içlerinde ilerledi.

ancak 1229 yılında kraliçe rusudana aralarında kipçaklar'ın da olduğu yeni bir ordu oluşturdu. i̇ki ordu karşılaşınca celaleddi̇n harzemşah, kipçaklar'ı farkedip onlara tuz-ekmek gönderdi. bunun üzerine kipçaklar onun tarafına geçtiler!.. tıpkı 150 yıl önce bizans ordusundaki uz, kuman ve peçenek askerlerin yaptığı gibi!.. böylece abhaz-kartvel ordusu yenildi!..

ne var ki, aynı tarihte moğol ordusu bölgeye ulaşmıştı. celaleddin harzemşah doğu anadolu'ya geçti. elbiselerine tamah eden bir kürt köylüsü tarafından öldürüldü. beraberindeki türkler bölgeye yerleşip bugünün zazalar'ını oluşturdular.

moğollar kafkasya'nın büyük bölümünü işgal ettiler. (1231) abhaz/kartvel krallığının toprakları i̇lhanli devletinin içinde abhazya ve gürci̇stan eyaletlerine dönüştü ve uzun süre öyle kaldı!.. (1256-1344)

i̇lhanlı döneminden sonra abhazya, güçsüz çaçba hanedanıyönetiminde varlığını sürdürdü... 1578'de bu küçük ülke osmanli yönetimine girdi, 19. yüzyılın başlarına kadar ve bir eyalet olarak kaldı. bu 300 yıl içinde abhazlar müslüman oldular. büyük bir ihtimalle 1600'lerde!..

bunu nereden anlıyoruz?.. bölgedeki dominiken keşiş jean de luc, "kendi zamanında bile (1637) abazalar'ın artık hıristiyan geleneklerine itibar etmediklerini, ancak hıristiyan sayıldıklarını" belirtmektedir... yani onlar ellerinden geldiği kadar "kütükten düşmemeye" çalışmışlar, ama abhazlar çoktan hıristiyanlık'la ilişkilerini kesmişler!

dergiye göre, abhaz hanedanı çaçbalar (şervaşidze... bu ad gürcü adı şvardnadze ile ilişkili mi acaba?) i̇slamiyet'i 18. asrın sonlarında kabul etti, ve osmanlı hakimiyetine de o zaman girdi. ancak hanedan o tarihte ancak sohum ve çevresine hükmedebiliyordu. bir çok abhaz bölgesi de özgür birimler halinde idi. buna rağmen osmanlilar, abhaz prensine 1725-1728 yıllarında abhazlar'ın muhasara ettikleri sohum kalesini verdiler!

şimdi bu büyük bir çelişki!.. hem yukarıda "bu küçük ülke 1578'de osmanlı yönetimine girdi," diyor, hem de hanedandan, özgür birimlerden bahsediyor!.. hangisi doğru?..

bizce bölge dağlık olduğu için her köşesine devlet otoritesi ulaşmamış olabilir ama, öyle özgür birimler falan yoktu!.. sonra abhazlar sohum kalesini muhasara etmişlerse, bu 1725'de kale ellerinde değil, anldıbına gelmez mi?. çaçbalar'ın hükmü o zaman nasıl "sohum ve çevresinde" geçer???

1801'de gürcistan kralı i̇raki, rus egemenliğini tanıdı. böylece abhazlar da zorunlu olarak ruslar'la ilişkiye girdiler... 1808 yılında abhaz prensi kalış bey, oğlu arslan bey tarafından öldürülünce, diğer oğul sefer bey ruslar'dan yardım istedi... burada türkçe isimlere dikkatinizi çekeriz!..

bu olayı fırsat bilen ruslar sohum'a asker çıkardı. sefer bey ihanetine bir din değiştirmeyi ekledi, hıristiyan olup georgius adını aldı!.. büyük oğlu demetrius (1821) ve onun zehirlenmesinden sonra kardeşi michael (1822) döneminde ruslar konumlarını güçlendirdiler. ancak etki alanları sohum'un ötesine geçemedi. abhazya'nın diğer bölümlerinde, hain georgius'un oğlu michael'in müslüman amcalarını sözü geçiyordu.

ruslar 1864'de kafkasya'yıa tamamen ele geçirince, michael ülkeyi terketmek zorunda kaldı. ondan sonra abhaz, asadz, apçipsi, pshoa, uubih ve adi̇geler birlikte osmanli topraklarına göçe tâbi tutuldular! 1866'daki toprak reformu üzerine bir göç kafilesi daha ülkeden ayrıldı! tzabal ve dal bölgeleri tamamen boşaldı!

ondan sonraki göç 1877-1878 osmanlı-rus savaşı sırasındaki bağımsızlık mücadelesindeni sonra oldu 1864-1878 arasında 125.000 kadar abhaz göç yollarına düştü. bunlardan ne kadarının sağ ulaştığı bilinmemektedir. 19. yüzyılın başlarında abhaz nüfus 200.000'in üzerinde idi. 1991 yılında yaşılan sayımda ise abhazya'da yaşayanlar:

abhazlar ... 93.000
gürcüler ... 60.000
svanlar ... 25.000
megrel-lazlar ... 175.000
ruslar ... 76.000
ermeniler ... 77.000
rumlar ... 14.000
ukraylnalılar ... 15.000
türkler ... 10.000
diğerleri ... 18.000
idi... (abhazya i̇çişleri bakanlığı bülteni) şaşırtıcı, değil