beyler özet geç piçi özledim

ahmet hamdi̇ tanpinar
23 haziran 1901’de i̇stanbul’da doğdu. kadı hüseyin fikri efendi'nin oğlu. baytar mektebi'ni bırakarak girdiği darülfünun-ı osmani'nin (bugünkü i̇stanbul üniversitesi) edebiyat fakültesi’nden 1923’te mezun oldu. erzurum, konya ve ankara'daki liselerde öğretmenlik yaptı. gazi terbiye enstitüsü'nde (gazi eğitim enstitüsü) edebiyat dersleri verdi. 1933'ten sonra i̇stanbul'da kadıköy lisesi'nde edebiyat öğretmenliği yaptı. güzel sanatlar akademisi’nde sanat tarihi ve estetik dersleri verdi. 1939'da i̇stanbul üniversitesi edebiyat fakültesi'nde yeni kurulan türk edebiyatı kürsüsü profesörlüğüne getirildi. 1942 ara seçimlerinde chp'den maraş milletvekili olarak türkiye büyük millet meclisi’ne girdi, üniversitedeki görevinden ayrıldı. 1946 seçimlerinde tekrar aday gösterilmeyince bir süre milli eğitim müfettişliği yaptı. güzel sanatlar akademisinde tekrar derse girmeye başladı. 1949'da da i̇stanbul üniversitesi edebiyat fakültesi türk dili ve edebiyatı bölümü’ne döndü. bu görevdeyken 24 ocak 1962’de i̇stanbul’da yaşdıbını yitirdi. adını ilk kez "altın kitap" dergisinde yayınlanan "musul akşamları" şiiriyle duyurdu. dergah, milli mecmua, hayat, görüş, ülkü, varlık, oluş, kültür haftası ve aile dergilerinde şiirleri yayınlandı. hece vezniyle yazdığı bu ilk şiirler, imge zenginliklikleri ve müzikal nitelikleriyle dikkat çeker. edebiyat fakültesi'nde öğrencisi olduğu yahya kemal beyatlı'dan çok etkilendi. ama ilk eserlerinde yahya kemal'den çok ahmet haşim izleri görülür. haşim gibi o da küçük yaşta kaybettiği annesinin yokluğundan duyduğu acıyı ve kendisini avutacak bir sevginin özlemini dile getirir. i̇çe dönük bir bakışla doğa ile iletişim kurmaya çalışır. şiirinin bir başka yönü bergson felsefesinden kaynanlanan zaman kavramıdır. onun eserlerinde zaman, basit bir süreklilik değil, çok katlı ve karmaşık bir akıştır. "ne i̇çindeyim zamanın", "bursa'da zaman" şiirleri bu olgunun örnekleridir. i̇lk romanı "mahur beste" 1944'te ülkü dergisi'nde yayınlandı. osmanlı devleti'nin son döneminde seçkin bir çevrenin yaşayışını sergileyen bu romanın ardandan, kendi yaşamından da izler taşıyan "huzur" 1949'da basıldı. huzur, hem bir aşk hem de tanpınar'ın i̇stanbul'a olan derin sevgisinin romanıdır. estetik anlayışının, kültür birikiminin ve geçmiş kültürlere yaslanan yaşam felsefesini yansıttığı bu kitabı tanpınar'ın en yetkin romanı sayılır. romanda, mümtaz ile nuran'ın aşkı çerçevesinde doğu ile batı, eski ile yeni, geçmişin değerleriyle var olan değerler, aşk ile toplumsal sorumluluk arasındaki çatışmayı ve bu çatışmanın doğurduğu bireysel bunalımları irdeler. 1950'de yeni i̇stanbul gazetesinde yayınlanan ancak ölümünden sonra 1973'te basılan "sahnenin dışındakiler" ile 1961'de basılan "saatleri ayarlama enstitüsü"nde de iki uygarlık, iki değerler sistemi arasında bocalayan türk toplumunun ironik tablosu çizilir. ölümünden sonra plan ve notlarına dayanılarak biraraya getirilen ve 1987'de yayınlanan "aydaki kadın" da da aynı irdeleme vardır. şiir, roman ve yazılarının yanısıra i̇stanbul, bursa, ankara, erzurum ve konya kentlerini doğal, tarihsel ve kültürel yapılarıyla anlattığı 1946'da basılan "5 şehir" önemli eserleri arasındadır.
eserleri̇:
şi̇i̇r:
bütün şiirleri (1976-1981)
roman:
mahur beste (tefrika 1944 - basım 1975)
huzur (1949-1983)
sahnenin dışındakiler (tefrika 1950- basım 1973)
saatleri ayarlama enstitüsü (1961-1977)
aydaki kadın (ölümünden sonra 1987)
öykü:
abdullah efendi’nin rüyaları (1943-1983)
yaz yağmuru (1955-1983)
hikayeler (kitaplaşmayan iki hikayesiyle birlikte tüm öyküleri, 1983)
deneme:
beş şehir (1946-2001)
edebiyat üzerine makaleler (1969-1977)
yaşadığım gibi (1970-1977)
antoloji̇ler:
tevfik fikret (1937-1944)
namık kemal (1942)
yahya kemal (1940-1982)
19. asır türk edebiyatı tarihi (ancak birinci cildini tamamlayabildi,1942-1985)
edebiyatın birçok dalında eser veren sanatçılarımızdandır. hemen tüm eserlerinde, zaman üzerinde durur. romanda özel bir basan gösteren sanatçı batı'daki gelişmelen yakından izlemiştir. romanlannda doğu ve batı kültürlerinin kaynaştığı görülür. bu kaynaşma hem histe hem fikirde hem de sanatlarda kendini gösterir.
romanlannda hitabete, nutuğa, telkine yer vermez. yapmacıksız, uydurmasız, konuşma diline has bir sözcük seçimiyle eser yazar. teşbih ve istiarelere bol yer vermişse de bunlar gereksizmiş hissini vermez.
tanpınar'ın düşünce ve hayalle başkalaşan gözlemlerinin dolaştığı istanbul sokakları, camileri, çarşıları, harabeleri özellikle mütareke yıllarının sıkıntıları, maddi, manevi yıkımları içinde geçmiş olan gençlik çağı, romanını zevkli kılan sebepler arasındadır.
"saatleri ayarlama enstitüsü" romanında cumhuriyet döneminde değişen insanın iç buhranlarına değinir. bu bunalımları anlatırken, yazarın o dönemde avrupa'da yaygın bir akım olan egsiztansiyalizm akımından etkilendiği görülür.
huzur romanı ise başkahraman mümtaz'ın tasaları, duyuşları, düşünce ve rüyaları etrafında dönmektedir. bir kültür bunalımının sancıları ve sıkıntıları içinde bunalan kişiler, gerçek ile rüya arasında gider gelir.
tanpınar'da rüya çok önemlidir. hemen tüm eserlerinde rüyaya geniş yer verir. rüyayı insanı rahatlatan önemli bir etki olarak görür. aynı özellikler mahur beste, aynadaki kadın, karşı karşıya romanlarında da vardır.
sanatçının rüyaya verdiği önemi "abdullah efendi'nin rüyaları" adındaki hikayelerinde de görürüz. biraz sürrealizm'den izler taşıyan hikayeler, yazann gerçeklerden kaçışını da ifade eder.
şiir alanında da önemli çalışmaları bulunan tanpınar, kendi şiir dilini, rüya nazmının hakim olmasını istediği bir estetiğin içinde aramıştır. şiirlerindeki bazı söyleyişlerde sembolist izler görülür.
biçim olarak belli bir kalıba bağlı kalmayan sanatçı, şiirlerinde hece ölçüsünü kullanmış, onda aruz sesi bulmaya çalışmıştır. şiirlerinde gerçekten kaçar, dinleniklik, sessizlik arar. bunu da rüyalarda ve mugibide bulur. şiirlerinde toplum değil "ben" vardır. dış dünya değil, şuuraltı sezilir.
tanpınar'ın deneme ve makaleleri de vardır. özellikle "beş şehir" adlı eserinde ankara, erzurum, bursa, konya, istanbul'un tabiatından kültürüne kadar tanıtıldığı görülür. makalelerini "yaşadığım gibi" adıyla kitap haline getirmiştir.
edebiyat tarihi alanında da çalışmaları bulunan sanatçı 19. asır türk edebiyatı tarihi'ni yazmıştır.
değişik yazarlarla ilgili biyografiler, mektuplar da bırakan tanpınar döneminin yeri doldurulamaz bir sanatçısıdır.
bugün edebiyat alanında onun yetiştirdiği birçok öğrenci vardır.

ebenizi giberim ama ha

beşiktaşlı şeyh yahya efendi h. 900/1495 yılında babası şamlı ömer efendi (amasyalı ömer efendi) trabzon kadısı olarak görev yapmakta iken trabzon’da doğmuştur. şehzade süleyman’ın annesi hafsa sultan’ın sütü az olduğundan, kadı ömer efendi’nin refikaları ve yahya efendi’nin validesi olan trabzonlu afife hatun küçük şehzade süleyman’a süt vermiş ve onun süt annesi olmuştur. böylece yahya efendi de meşhur kanuni sultan süleyman’ın süt kardeşi olmuştur. beykoz sırtlarındaki hz. yuşa’nın makdıbını yahya efendi’nin keşfettiği de rivayet edilmektedir. nitekim hz.yuşa i̇srailoğullarındandır.

yahya efendi dergahı 1538'de kurulmuştur. tekke, mescid, tevhidhane, medrese, hamam, mezarlık ve çeşitli evlerden oluşan bir külliye niteliğindedir. yahya efendi tekkesi, postnişin olan yahya efendi zamanında üveysilik olarak adlandırılan tasavvuf ekolüne bağlanmıştır. daha sonra tekke kadiriliğe ve nakşibendiliğe intisap etmiş ancak üveysiliğin etkisi de devam etmiştir. yahya efendi kanuni’ye öylesine kerametler ve mucizeler gösteriyordu ki, kanuni’yi kendisine hayran bırakmıştı.

peygamberlere bile verilmeyen mucizeler, nedense hep şeyhlere, evliyalara verilmiştir. peygamberlerin bile göstermediği kerametleri mucizeleri her ne hikmetse hep şeyhler, evliya diye nitelendirilen babalar, dervişler göstermiştir. yahya efendi de bu örneklerden birisidir. bu kerametler, mucizeler tarih boyunca tarikatlaşmanın oluşmasına zemin hazırlayan en dinamik taşlardan biridir. sevgili okurlar, talmud ve tora’daki tasavufi yorumlamalar ile mevlevi, melami, arusi ve diğer tarikatların sufistik yorumlamalarını karşılaştırdığınızda göreceksiniz ki birbirleriyle birebir aynıdır. i̇slami kaynaklara tasavvufi kabala yorumlamaları, hep i̇brani asıllılarca sokulmuştur. anlayacağınız tasavvufi nefesler diye nitelendirilen yorumlar, aslında ( madde, yaratılış, ölüm, ruh ve ahiret kavrdıbının talmud’da ve tora’da hahamlarca yorumlanan yahudi sufizmi kabala) yorumlarıdır. tarihte ve günümüzde sosyetenin ve sabetayistlerin, tasavvufa olan merakları ve bu tarikatlara girmeleri, tarikatlaşmaları da bu yüzdendir.

peki yavuz sultan selim’in hanımı hafza hatun, oğlu süleyman’ı emzirmesi için neden yahya efendi’nin annesi afife hatun’u seçmişti? yahya efendi sarayla çok içli dışlıydı. kanuni’ye danışmanlıkta yapıyordu. peki ya kanuni’nin diğer danışmanları kimlerdi ?

gelin inceleyelim.

1492’deki i̇spanya kralı ii.fernando ve kraliçesi i̇sabella’nın kraliyet arşivlerindeki belgelerine dayanarak yahudi olmasına şaşırmamıştık. en ateşli katolik i̇spanya’nın engizitör rahipleri, piskoposları, rektörleri, danışmanları, yargıçları, konverso yahudiydi. sürgünün organizatörleri kuşkusuz yahudi kökenliydi. onları osmanlı topraklarına taşıyan amiraller de kuşkusuz kendi soylarındandı. endülüslü müslümanların feryadlarına cevapsız kalarak onları kaderlerine terkeden, sürülen yahudiler’e kucak açan osmanlı devleti de judaizm’in kontrolündeydi. endülüslü müslümanlar’ın, kaderlerine neden terk edildiklerini şimdi daha iyi anlıyoruz.

kanuni sultan süleyman bildiğiniz gibi yahudi bir anneden doğmuştur. padişah yavuz sultan selim’in hanımı, kanuni sultan süleyman’ın annesi polonya yahudisi helga (hafza sultan)'dır. s. shaw, history of the ottoman empire and modern turkey, vol. i, 1976. p.148

yahudiler i.selim ve kanuni zamanında sarayda çok etkili görevlerde bulunuyorlardı. moşe hamon ailesi de bunlardan birisiydi. amonların büyüğü yitzhak hamon, son endülüs devleti granada sultanlığı’nın hükümdarına da hekimlik yapmıştı. 1492 yılında yahudilerin i̇spanya'dan (ve portekiz'den) büyük göçleri sırasında gırnata'dan i̇stanbul'a gelmişti. moşe amon'un babası joseph yasef hamon, ii. bayezıd ve yavuz sultan selim'in (1518) doktorluğunu yapmışlardır. encyclopedia judaica, jerusalem, 1971. vol. 18, s.269, dipnot: h. inalcik, he ottoman empire the classical age 1300–1600.1973, p.23
bu dönemin önemli saray doktorlarından biriside musa calinus i̇sraili’dir. bir dönem ii.beyazıd ve yavuz sultan selim’in doktorluğunu yapmıştı. s. shaw, history of the ottoman empire and modern turkey, vol. i, 1976. p.148
yavuz sultan selim, i̇stanbul’daki vergi toplama işini hazinenin başındaki eliyah mizrahi adındaki bir yahudi yapıyordu. encyclopedia judaica, jerusalem, 1971. vol. 18, s.269, dipnot: h. inalcik, he ottoman empire the classical age 1300–1600.1973, p.23

muhteşem yahudi̇

kanuni dönemi’nin ailelerini ve kurmaylarını gelin birlikte inceleyelim.

i̇ktidarındaki ihtişam ile birçok batı ülkesinde muhteşem süleyman olarak anılan osmanlı halifesi kanuni’nin aslında muhteşem bir yahudi olduğunu belirtelim.

muhteşem süleyman zamanında yahudiler saray idaresinde çok büyük bir ağırlığa sahip oldular. yahudiler onun döneminde öylesine güç ve servete kavuştular ki yahudiler, i̇srail kralı şelomo’dan sonra kendilerini temsil eden bu padişaha kral süleyman adını vermişlerdi. encyclopedia judaica, jerusalem, 1971. vol. 19, s.303, bibliyografia : a.h. lybyer, he government of suleiman (1966); s.w. baron, in: joshua finkel festschrit (1974), p. 29–36

kanuni, yahudi geleneğini evliliğinde de sürdürmüştür. kanuni’nin hanımı, hürrem haseki sultan (roxolena) ukrayna sınırları içerisinde bulunan rohatyn kentinde doğmuş bir yahudi asıllıydı. andrée aelion brooks, the woman who defied kings, michigan universty, paragon house, 2002, p.437
hürrem sultan’ın kirası, ester handali ya da ester kira (ö. 1590) adında yahudi bir kadındı. osmanlı’nın derin devletine hakim olan tek kadındı. önce hürrem sultan'ın sonra da hürrem sultan'ın gelini nurbanu sultan'ın sırdaşı ve sekreterlik görevini yaptı. sarayda büyük bir güce sahipti. e.nashim, a journal of jewish women's studies and gender issues 13: p.49-67

(roxalana) hürrem sultan kızı mihrimah sultan’ı, yahudi asıllı olan damat rüstem paşa ile evlendirmişti. elli kohen, history of the turkish jews and sephardim, university press of america, 2007. p.51

kanuni’nin göreve getirdiği 1550-1553 yılları arasında osmanlı donanmasının kaptan-ı derya'sı sinanüddin yusuf paşa, damat rüstem paşa’nında kardeşiydi. sicil-i osmani, başbakanlık osmanlı arşivleri, kültür bakanlığı ve toplumsal tarih vakfı, i̇stanbul.1996, cilt:5, s.1515

sinan paşa’nın yahudiliğini, türkiye yahudi cemaati’nin gazetesi şalom’da şöyle anlatılmaktadır.

kanuni’nin amirallerinden olan sinan paşa, ortaçağ kaynaklarınca “the great jew (ulu/büyük yahudi)” olarak adlandırılır. açık denizlere yelken açtığında osmanlılar tarafından ‘süleyman’ın mührü’ adı verilen davud yıldızı olan sancağı gemisinin gönderine çekerdi. şalom – melih namer, tarihe i̇z bırakan yahudi korsanlar, 16 aralık 2009

hürrem sultan kızı mihrimah sultan'ı vezir-i azam rüstem paşa ile evlendirerek vezir-i azam'la bir ittifak oluşturdu. kanuni, yeniçeriler tarafından çok sevilen hürrem’den olmayan oğlu mustafa'yı kendisini tahttan indirmeyi planladığı inancıyla öldürttü. hürrem sultan'ın kanuni'yi bu kararda etkilediği inancı çok yaygındır.

kanuni’nin hürrem sultan’den olma oğlu padişah ii.selim’i, yahudi dönmesi raşel (nurbanu sultan) ile evlendirmiştir. encyclopedia judaica, jerusalem, 1971. vol. 18, s.269 dipnot: s. shaw, history of the ottoman empire and modern turkey, vol. 1 (1976), p.175–79

daha sonra padişah ii.selim’in yerine eşi nurbanu sultan’dan olma oğlu iii. murat geçmişti. osmanlı tarihinde ilk olarak valide sultan unvanını alan nurbanu sultan’ın bir yahudi dönmesidir. bu dönemde saray’da yahudi nüfuzu artış göstermiştir. i̇.hakkı uzunçarşılı, osmanlı devletinin saray teşkilatı, türk tarih kurumu, ankara 1945, s.88

i̇slam’a göre müslüman bir erkek, “daha önce kendilerine kitap verilenlerden iffetli kadınlar da size helaldir” ayeti ile ehli kitap (yahudi ve hıristiyan) kadınlarla evlenebilir. maide 5/5

kanuni’nin yahudi evliliği yapmasında i̇slam’a göre bir sakınca yok. fakat kanuni’nin yahudi bir anneden doğmuş ve evlatlarına da yahudi evlilikler yaptırarak tora’nın kanunlarını yerine getirmiştir. kanuni sarayda en yakınlarını bile yahudiler’den seçmişti. peki bu durumu gelin birde yahudi kaynaklarından inceleyelim.

tora ve talmud’daki yahudi kanunlarına göre yahudi bir anneden doğan çocuğun hükmü hahamlarca şöyle açıklanmaktadır.

yahudiler’in kutsal kitabı tora, yahudi anneden doğan çocuğun yahudi sayıldığını belirtmektedir.

yahudi bir kadının yahudi olmayan bir erkeğe doğurduğu çocuk yahudi’dir. karışık bir evlilikte çocuğun yahudi olmasının, annesinin yahudi olmasına bağlıdır. tora’da alaha’ya göre yahudi bir anne ile yahudi olmayan bir babanın çocuğu yahudi’dir. tora-vayikra, emor 24/10 açıklaması, s.545
tora, yahudi bir annenin doğurduğu çocuğu, yahudi saymaktadır. tora-vayikra, emor 24/11 açıklaması, s.546
yahudiler’in şeriat kitabı talmud’un bölümlerinde ise yahudi anneden doğan biri’nin yahudi sayıldığını bildirmektedir.
anne yahudi ise, çocuk da yahudi’dir. ama anne yahudi değilse, çocuk da yahudi değildir. talmud-yevamot 23a; talmud-kiduşin (kutsal şeyler) raşi.s.68
tora ve talmud’daki yahudi kanunlarına ve örflerine göre kanuni, oğlu ii.selim ve onun oğlu iii. murad yahudi sayılmaktadır. peki kanuni’nin yahudiler’e tutumu ne olmuştu ?