0
orhun yazıtları, göktürk i̇mparatorluğu'nun ünlü hükümdarı bilge kağan devrinden kalma altı adet yazılı dikilitaştır. moğolistan'ın kuzeyinde, baykal gölününü güneyinde, orhun ırmağı vadisindeki koşo saydam gölü yakınlarındadır. bu yazıtlardan köl tigin ve bilge kağan yazıtları, koçho tsaydam bölgesindeki orhun irmağı civarında; bilge tonyukuk yazıtları ise, köl tigin ve bilge kağan yazıtlarından yaklaşık 360 km uzakta, tola irmağı'nın yukarı yatağındaki bayn tsokto (bayn çokto) bölgesindedir. bilge tonyukuk yazıtlarının, (orhun irmağı civarında olmamasına rağmen), orhun yazıtlarıyla birlikte düşünülmesi, anılması köl tigin ve bilge kağan yazıtları ile aynı döneme ait olması ve aynı konuları içermesindendir. yazıtlar türk dili, tarihi, edebiyatı, sanatı, töresi hakkında önemli bilgiler vermektedirler. türk ve türkçe adı, ilk kez doğu göktürkler dönemine ait bu yazıtlarda geçmektedir.
yazıtların üçü çok önemlidir. i̇ki taştan oluşan tonyukuk 716, köl tigin (kültigin) 732, bilge kağan 735 yılında dikilmiştir. köl tigin yazıtı, bilge kağan'ın ağzından yazılmıştır. kültigin, bilge kağan'ın kardeşi, buyrukçu ihtiyar tonyukuk ise veziridir. anıtların olduğu yerde yalnızca dikilitaşlar değil, yüzlerce heykel, balbal, şehir harabeleri, taş yollar, su kanalları, koç ve kaplumbağa heykelleri, sunak taşları bulunmuştur.
orhun abideleri'ni ilk kez 1889 yılında rus tarihçi yardintsev bulmuştur. 1890'da bir fin heyeti, 1891'de de bir rus heyeti burada incelemelerde bulunmuştur. bu heyetler yazıları çözememişlerdir. fakat 1893 yılında danimarkalı bilgin vilhelm thomsen, 38 harfli alfabeyi çözerek yazıtları okumayı başarmıştır. alfabenin dördü sesli, dördü sessiz harften oluşur. yazıda harfler birbirine birleştirilmez, kelimeler de birbirlerinden iki nokta üstüste konularak ayrılır. sağdan sola ve yukarıdan aşağıya yazılır. orhun abidelerinde yazılar yukarıdan aşağıya yazılmış ve sağdan sola doğru istiflenmiştir.
kültigin anıtı:
3,35 metre yükseklikte, kireçtaşından yapılmış ve dört cephelidir. doğu-batı cephelerinin genişliği aşağıda 132, yukarıda 122 santimetredir. kuzey-güney cepheleri de aşağıda 46, yukarıda 44 santimetredir. üst kısım kemer şeklinde ve yukarıda beş kenarlı olarak bitmektedir. anıttaki satırların uzunluğu 235 santimetredir. yazıtın doğu yüzünde 40; güney ve kuzey yüzlerinde 13'er satır göktürk harfli türkçe metin vardır. batı yüzünde ise, devrin tang i̇mparatoru'nun köl tigin'in ölümü dolayısıyla gönderdiği çince mesajına yer verilmiştir. batı yüzde çince yazılar dışında yazıta sonradan eklenmiş göktürk harfli iki satır bulunmaktadır. yazıtın kuzeydoğu, güneydoğu, güneybatı yüzlerinde de (pahlarda) göktürk harfli türkçe metinler mevcuttur. kültigin yazıtında göktürk tarihine ait olaylar, bilge kağan'ın ağzından nakledilerek birlik, bütünlük mesajı verilir. yazıtın doğu, kuzey ve güney yüzlerinin yazıcısı, yollug tigin, batı yüzünün yazıcısı ise, tang i̇mparatoru hiuan tsong'ın yeğeni çang sengün'dür. köl tigin yazıtının doğu yüzünde, bütün türk boylarının ortak damgası olduğu sanılan dağ keçisi damgasına; doğuya ve batıya bakan "tepelik" kısımlarında ise, kurttan süt emen çocuk tasvirlerine yer verilmiştir. yazıt, geçen yaklaşık 1300 yıllık süreç içinde önemli ölçüde tahrip olmuştur. zira yazıtın doğu ile kuzey yüzlerini birleştiren kısım yıldırım düşmesi sonucunda parçalanmıştır. orijinalinde kaplumbağa kaide üzerinde bulunan yazıt, bu kaidenin de parçalanması üzerine 1911 yılında, sunak taşından kesilen granit bir blok üzerine oturtulmuştur. kültigin yazıtını okumak için buraya tıklayınız ->>>>>
bilge kağan anıtı:
kültigin anıtının bir kilometre uzağındadır. 734 yılında ölen bilge kağan adına oğlu tenri kağan tarafından yaptırılan bu anıt 735 yılında dikilmiştir. yazıtta bilge kağan'ın ağzından devletin nasıl büyüdüğü anlatılmakta ve kültigin'in ölümünden sonraki olaylar ilave edilmektedir. ayrıca kağanın konuşmasından başka yeğeni yuluğ tigin'in kayıtları da yer almaktadır. yaklaşık 3,75 metre yüksekliğinde olan yazıt, dört cephelidir. yazıtın doğu yüzünde 41, kuzey ve güney yüzlerinde 15'er satır göktürk harfli türkçe metin bulunmaktadır. batı yüzünde ise, (köl tigin yazıtında olduğu gibi), çince bir metne yer verilmiştir. batı yüzün tepelik kısmının ortalarına da göktürk harfli türkçe manzum metin yazılmıştır. yazıtın güneydoğu, güneybatı ve batı yüzlerinde de (pahlarda) göktürk harfli türkçe küçük metinler bulunmaktadır. yazıtta olayları nakleden, öğütler veren bilge kağan'dır. yazıta köl tigin'in ölümünden sonraki olaylar da ilave edilmiştir. bilge kağan yazıtını okumak için buraya tıklayınız ->>>>>
kül tigin'in eşine ait mermer gövde
tonyukuk anıtı:
tonyukuk anıtı dört cepheli iki dikilitaş halindedir. yazılar, diğer taşlara göre daha silik durumdadır. tonyukuk, bilge kağan'ın babası i̇lteriş kağan'ın amcası kapgan kağan'ın ve bilge kağan'ın baş bilicisi yani başveziri idi. bu anıtı ihtiyarlık devrinde kendisi diktirmiştir ve yazılar da kendisine aittir. taşlarda göktürklerin çin esaretinden nasıl kurtulduğu, kurtuluş savaşının nasıl yapıldığı ve tonyukuk'un neler yaptığı anlatılır. birinci yazıt, 243 cm; ikinci yazıt ise, 217 cm yüksekliğindedir. birinci yazıtta 35, ikinci yazıtta 27 satır göktürk harfli türkçe metin bulunmaktadır. tonyukuk yazıtlarını okumak için buraya tıklayınız -
