Haman ve eski mısır yazıtları

Firavun dedi ki: “Ey önde gelenler, sizin için benden başka ilah olduğunu bilmiyorum. Ey Hâman, çamurun üstünde bir ateş yak da bana yüksekçe bir kule inşa et, belki Musa’nın ilahına çıkarım. Çünkü gerçekten ben onu yalancılardan biri sanıyorum.” (Kasas Suresi:38)
Hâman ismi, bu ayet-i kerime ile birlikte Kur’an’da 6 yerde geçmektedir: Kasas suresi 6. ve 8. ayetlerde; Ankebut suresi 39. ayette; Mümin suresi 24. ve 26. ayetlerde yine Hâman’dan bahsedilmekte ve Hâman’ın Firavun’un veziri olduğu haber verilmektedir.
Acaba Hâman isminde birisi yaşamış mıdır? Ve bu kişinin Firavun ile bir ilgisi var mıdır? Bu konuda tarih kitapları ne diyor?
Eski Mısırlıların kelimeleri yazmak için kullandıkları işaretlere “hiyeroglif” denir. Eski Mısırlılar, Hititler, Maya ve Aztekler hiyeroglif yazısını kullanırlardı. Hiyeroglif yazısı çeşitli yaratık ve eşyalarla ilgili düşünceleri temsil eden ilkel resim ve işaretlerden meydana gelen bir yazıdır. Resimlere uygun manalar verilmeye çalışılmasına rağmen, hiyeroglifi çok karmaşık bir yazıdır.
Mısırın tarihi ve dili Roma imparatorluğunun işgali esnasında tümüyle değişmiştir. Hıristiyanlığı resmi din olarak kabul eden Roma, putperest olduğunu düşündükleri Eski Mısır dinine karşı yasaklayıcı bir tavır aldı. Mısır tapınaklarını yıkıp, kitabeleri söktüler. Hiyeroglif yazısının kullanılmasını yasakladılar. M.S 300’lerden sonra Hiyeroglif yazısı unutuldu ve yeryüzünde bu yazıyı okuyabilen kimse kalmadı. 18. yüzyıla kadar bu böyle sürdü. Bu dili bilen olmadığı için Mısır papirüslerinde ve yazıtlarında neler yazdığı hiç kimse tarafından bilinemiyordu. Bu durum 1799’da Mısır’ı işgal eden Fransız ordusundaki bir askerin, kendine siper kazarken bulduğu Rosetta Stone isimli bir yazıtla değişti. Bu yazıtı diğer yazıtlardan ayıran özellik, aynı metnin hem Hiyeroglif, hem demotik hem de Yunanca olarak yazılmış olmasıydı. Yunanca bilinen bir dil olduğu için buna bakılarak Hiyeroglif yazısı Jean Françoise Champollion adlı bir Fransız tarafından çözüldü. Bu şekilde Eski Mısır dolayısıyla Firavun hakkında birçok şey öğrenilebildi.
Hiyeroglif yazısının çözümüyle konumuzu ilgilendiren çok önemli bir bilgiye ulaşılmış oldu. “Haman” ismi gerçekten de Mısır yazıtlarında geçiyordu. Viyana’daki Hof Müzesi’nde bulunan bir anıt üzerinde bu isimden söz ediliyordu. Aynı yazıtta Haman’ın Firavun’a olan yakınlığı da vurgulanıyordu.
Antik Mısır kültürü ve tarihini incelemiş ve yazdığı eserler Atlas başyapıtı olarak kabul edilmiş Alman bilim adamı Walter Wreszinski, Hof müzesinde sergilenen bir anıt üzerinde Haman isminin geçtiğinden ve aynı yazıtta Haman’ın Firavun’a olan yakınlığından bahsedildiğini eserinde haber vermektedir.
(207. Walter Wreszinski, Aegyptische Inschriften aus dem K.K. Hof Museum in Wien, 1906, J. C. Hinrichs’ sche Buchhandlung.)
Yine bir antik Mısır tarihçisi olan Hermann Ranke tüm bu yazıtlara dayanarak hazırladığı “Yeni Krallıktaki Kişiler” sözlüğünde Haman’dan “Taş ocaklarında çalışanların başı” olarak bahsetmektedir.
(Hermann Ranke, Die Ägyptischen Personennamen, Verzeichnis der Namen, Verlag Von J. J. Augustin in Glückstadt, Band I, 1935, Band II, 1952.)

1922 yılında ingiliz arkeolog Leonard Woolley (1880–1960) Mezopotamya'da Dicle ve Fırat nehirleri arasında (bugünkü Irak topraklarında) dünyanın bilinen en eski şehirlerinden birinin kalıntıları üzerinde kazı yapmaya başladı.1 Woolley, Kitab-ı Mukaddes'te bahsedilen eski bir Sümer şehri, Ur'un sit alanında büyük keşif umutları taşıyordu. Birçok şehrin kurulduğu ve ortadan kalktığı bu bölgede altı bin yıl önce Babil kralları yaşamış, kil tabletlere yazı yazılmıştı.2 Ur'un ünü diğer birçok Sümer şehrinden daha kalıcı olmuştu, çünkü Kitab-ı Mukaddes burayı Hz. ibrahim Peygamber'in (as) atalarının doğum yeri olarak veriyordu (Keldanîlerin Ur'u). Şehrin yeri, geçmişte Akad dilinde yazılmış kil tabletler sayesinde 19. yüzyılın sonunda belirlenmişti. Bu mevki bugün Tell el-Mukayyer (Kara Höyük) olarak isimlendirilmektedir.

Woolley, Sümer ovasındaki diğer siteler gibi devasa bir taş yığınından ibaret olan Ur'da kümbetin üzerinden aşağıya doğru dik hendekler açarak, şehrin tarihçesi, insanları ve yapıları hakkında bir kesit çıkarmayı plânladı. Nihayet, Sümer öncesi devre ait olan ve kendisinin "el-Ubeyd" periyodu olarak isimlendirdiği uzak antikite döneminden kalma malzemeler bulundu. Daha derine doğru ilerlendiğinde, birçok işçinin kazının sonu olarak gördüğü kalın bir kil ve silt tabakasıyla karşılaşıldı. Ekip, kalın bir su ve tortul tabakasını da geçti ve bir çömlek imalâthanesini de içine alan çok daha eski bir yerleşik hayatın kalıntılarıyla karşılaştı.

Bütün bu kazı kesiti şu mânâya geliyordu: El-Ubeyd bölgesinin belki de ilk halkını sel altında bırakan büyük bir tûfanın kalıntıları sözkonusuydu. Woolley, "Bunu başka bir sebep izah edemez." diye yazıyor ve şöyle devam ediyordu: "Su taşkınları, Aşağı Mezopotamya'da karşılaşılan normal bir hâdisedir. Fakat nehirlerin su seviyesinin olağan yükselişi, arkasında bu kadar hacimli bir kil tabakası bırakmaz. iki buçuk metre kalınlıktaki bir tortul tabakası suyun çok derin olduğunu ve bu birikintiler Tûfan'ın, karşılaşılmamış bir büyüklükte olduğunu göstermektedir." Woolley, Tevrat'ta bakıyor ve burada tarif edilen Büyük Tûfan'ın açık bir delilini bulduğuna inanıyor. Yaş tayini neticeleri doğruysa, keşfettiği birikintiler (günümüzden yaklaşık) 5000 yıldan daha öncesine, bu bölgede kurulan ilk yerleşik hayatın başlangıç dönemine karşılık geliyordu. Saha çalışmalarından, taşkının oldukça geniş bir sahaya yayıldığı anlaşılıyordu: yaklaşık 640 kilometre uzunluğunda, 160 kilometre eninde bir alanı kaplayan 2,5 metre kalınlıkta bir tortul tabaka, bu da milyarlarca ton malzeme demekti.

Jeolojik ve arkeolojik verilerin yanısıra, bu bölgede Tûfan sonrası devirlerden kalan yazılı kaynaklarda da dikkat çeken ifadeler yeralıyordu. Ur şehrinde bulunan, günümüzden yaklaşık 4000 yıl öncesine ait Sümer kil tabletlerinde kayıtlı Gılgamış Destanı'nda, Tûfan, Sümerler'in inandığı Tanrı'nın (Ea), bazı insanları ve kara hayvanlarını büyük bir taşkınla ortadan kaldırmak suretiyle verdiği ilâhî bir ceza olarak tarif edilir.3 Bu destan ile ibranî kaynaklarını karşılaştıran bazı araştırmacılar, yirmi ana noktada ortak hususiyet ve bir o kadar da fark tespit ettiler. Tabletlere göre Tanrı, Uta-Napiştim ismindeki bir adama acımış, ona bir gemi inşa etmesini ve zift kullanarak gemiyi su geçirmez hâle getirmesini söylemişti.4 Uta-Napiştim gemiye aldığı ailesinin ve birçok hayvanın yedi gün devam eden yağmur sonrasında kurtulmasına vesile olmuştu. Haftanın sonunda, Uta-Napiştim dışarıya bir güvercin ve kırlangıç göndermiş ve bunlar gemiye dönmüştü. Daha sonra bir kuzgun göndermiş, bu hayvan kuru bir toprak parçası bulduğu için geri gelmemiş, gemi de bir dağın tepesine gelip oturmuştu." (Milton, 1992)

Arkeologlar ve jeologlar, Mezopotamya'nın güneyinde Tûfan-sonrası dönemde görülen insan yerleşimleri henüz köy büyüklüğündeyken Ur'un mevcut olduğunu, fakat daha sonra terkedildiğini, günümüzden yaklaşık 5 bin yıl kadar önce iklimin değişmesi ve bölgede kuraklığın hâkim olmasıyla, çiftçilikle uğraşan buradaki küçük köylerin kuraklığa karşı büyük ölçekli, merkezî bir sulama sistemi geliştirdiğini, günümüzden yaklaşık 4600 yıl önce şehrin tekrar büyüyüp gelişmeye başladığını tahmin ediyor. Konumu itibariyle Ur'un bilhassa Arap Yarımadası'ndaki şehirlerle deniz ve kara ticareti kurması kolay olmuştu. Yapılan bir hesaplamaya göre, şehrin nüfusu (günümüzden 4030 ile 3980 yıl önce) yaklaşık 65,000 civarındaydı ve mevcut bilgilere göre, burası o gün için dünyanın en büyük şehriydi.

Ur şehrinin kralları aynı zamanda Sümer devletinin yöneticisiydi. Tûfan-sonrası dönemin ilk belirgin kalıntı ve kayıtlarına göre, günümüzden 4112 yıl önce Ur'da Ur-Nammu isimli bir kralın hâkimiyeti altında Üçüncü Hanedanlık dönemi başlamış ve 4094 yıl öncesine kadar yaklaşık 18 yıl devam etmişti. istanbul'daki Eski Doğu Müzesi'nde 1952'de bulunan bir belgeye göre, Kral Ur-Nammu, Kral Hamurabi'den üç asır önce kanunları kayda geçirmişti. Saha verileri ise, Ur şehrinin o zamanlar, Fırat'ın Basra Körfezi'ne döküldüğü ağza çok yakın, tıpkı Nil deltası gibi verimli topraklara sahip, sulu ziraat yapılan zengin bir bölge olduğunu gösteriyordu. Şehirde iktidarı elinde tutan, yazılı kanunlar vâzeden, bölgedeki birçok şehirde büyük tapınaklar ve yollar inşa ettiren Kral Ur-Nammu, kendisinde ilâhlık vehmeden ve Hz. ibrahim'i (as) ateşe attıran Nemrut olabilir mi? Kil tabletlerdeki yazılar tamamen çözülebilirse belki daha fazla bilgi bulunabilir. Bu konunun uzmanlarından Amélie Kuhrt, Ur-Nammu ile oğlu ve aynı zamanda halefi olan Şulgi'nin daha hayattayken tanrılaştırılmış olduklarını belirtiyor (Kuhrt, 1995). Uruk şehrindeki eski efendilerini bile öldürten Ur-Nammu, bir savaşta ordusunun kendisini terketmesi sonucunda öldürülmüştür.

Bulunan jeolojik, arkeolojik ve yazılı kayıtlara göre, iklim değişikliğine ve bazı taşkınlara bağlı olarak Fırat nehrinin yatağının değişmesi, ardından maddî refahın ortadan kalkması sonucunda Ur yıkılmış ve zaman içinde toprak altında kalmıştır. Bu mevki bugün denizden oldukça içeridedir. Ur'un kalıntıları bugünkü Irak'ın Nasıriye şehrine 16 kilometre mesafede, Fırat'ın Basra Körfezi'ne akış istikametine göre sağındadır.

Daha sonra Ur şehrinin kurulduğu el-Ubeyd bölgesi, Hz. Nuh (as) kavminin yerleşim bölgesi miydi? Bugün için kesin birşey söylemek mümkün değildir. Fakat burası o dönemde denize çok yakın bir yerdi. Hz. Nuh'un (as) kavmindeki inkârcılar eğer denize yakın bir yerde yaşıyorlar ve bir gemi inşasıyla alay ediyorlarsa, bu ancak, gemi denilen yapıyı ilk defa görmeleri ve garipsemeleriyle (tabii ki Hz. Nuh'un her icraatına karşı çıkmalarıyla) izah edilebilir. Eğer durum böyleyse, Tûfan denize yakın bir bölgeyi de içine alan büyük bir sel ve taşkın şeklinde meydana gelmiştir. Fakat Hz. Nuh'un (as) yaşadığı yer el-Ubeyd değil de denize uzak bir yer de olabilir. Neticede, burada meydana gelen taşkın, kollara ayrıldıysa, en azından geminin bulunduğu kol eğim aşağı olarak Basra Körfezi'ne veya güneye yönelmiş olabilir. Dolayısıyla geminin kalıntısı sadece Irak'ın kuzeyinde veya Türkiye'de değil, daha güneyde de aranabilir. Gemi, bu büyük ve dalgalı su kütlesinde ilerleyip, su seviyesi üstünde kalmış bir kara yükseltisiyle karşılaşmış ve hasar görmeden durmuş olabilir. Bunun aksi, yani geminin, meydana gelen büyük göl sahası içinde, su çekildikten sonra tabana saplanıp kalması sebepler itibariyle uzak bir ihtimâldir. Zâten, jeomorfolojik sebepler açısından, bu bölgede büyük bir göl oluşması için gereken çanak yapısına uygun dâirevî sıradağların mevcut olmadığı düşünülmektedir.

Netice itibariyle denebilir ki, Sümer kayıtları ile arkeolojik ve jeolojik veriler, Tevrat'ta ve Kur'ân'da yer verilen Nuh Tûfanı hâdisesinin Mezopotamya topraklarında meydana geldiğine dair bir delil teşkil ediyor. Hz. Nuh'un (as) soyundan gelen ve onun gibi Ul'ul-Azm bir Nebi olan Hz. ibrahim'in (as) aynı topraklarda doğmuş ve tebliğde bulunmuş olması, bir başka Nebi Hz. Yunus bin Metta'nın memleketi Ninova'nın (Resim-1) bu bölgede olması bu hususu destekliyor. Ümit edilir ki, Kur'ân'dan ilham alan mütehassıs araştırmacılar, bu hâdisenin farklı yönlerini ciddi projelerle ortaya koyarlar.

Kaynaklar
- Milton, R., Shattering the Myths of Darwinism. Fourth Estate Ltd., London, 1992.
- Woolley, C.L., Ur of the Chaldees (1930, repr. 1965), Excavations at Ur (1954, repr. 1965), and The Buildings of the Third Dynasty (1974).
- Kuhrt, A., The Ancient Near East: C.3000-330 B.C. Routledge, 1995.

Dipnotlar
1. Woolley'in keşif gezisi ve ekibi şehrin kalıntılarını incelemek ve rapor etmek üzere British Museum tarafından Birinci Dünya Savaşı sonrasında organize edilmişti.
2. Tarih kitapları her ne kadar yazının burada icat edildiğini ileri sürse de, Hz. Âdem'e (as) sahife indirilmiş olması, aslında yazma ve okumanın ilk insana verildiğinin delilidir. Efendimiz'e (sas) nâzil olan ilk beş âyette iki defa "oku!" emrinin, bir defa kalem kelimesinin buyrulması, Nûn sûresinin başında Cenab-ı Hakk'ın kaleme ve kalem ehlinin yazdığı satırlara yemin etmesi, bu iki mühim imtiyazın insanlık tarihinin sadece belli bir devrinden değil, Hz. Âdem'den (as) itibâren bütün insanlara verildiğine işaret etmektedir.
3. Gılgamış Destanı, Eski Mezopotamya dönemine ait, Babil dilinin sadece edebî eserlerde kullanılan Akad lehçesinde yazılmış destan şeklinde bir şiirdir. ilk çıkışı, MÖ 2700 yıllarında Babil'de yaşamış Uruk Kralı Gılgamış hakkında yazılan Sümer efsanesidir. Daha sonra Akad döneminde daha uzun bir şiir hâlini almıştır. Bugüne ulaşan tam hâli, günümüzden yaklaşık 2700 yıl önce Ninova'da yaşamış Asur Kralı Asurbanipal'ın koleksiyonunda (MÖ 612'deki Pers istilasına rağmen) 12 kil tablet şeklinde korunmuş ve 1849'da Austen Henry Layard tarafından keşfedilmiştir.
4. Babillilerin, petrolün yeraltından yeryüzüne tabiî yollarla çıkan bir türevi durumundaki katranı, gemileri kalafatlamak için kullandıkları bilinmektedir.