almanların 4 bin yıllık tarihi

şeref han
bitlis kürt hükümdarı, tarihçi, yönetici, yazar ve araştırmacı şeref han tarafından 1597 tarihinde farsça olarak yazılmış olan şerefname, bir kürt tarafından kürt tarihi hakkında yazılmış en eski eserdir. şeref han (şeref-xan), şemseddin han'ın oğlu ve osmanlılarla 1514'te ittifak andlaşmasını imzalıyan ünlü şeref han'ın torunudur.
beş bölümden oluşan bu dev eserin giriş bölümü;
kürt toplulukları ve durumlarının açıklanması hakında,
birinci safha; kürdistan ın saltanat bayrağını bağımsız olarak yükselten ve tarihçiler tarafından sultanlar ve krallar arasına dahil edilen hükümdarlar hakkında,
ikinci safha; saltanat ve bağımsızlık iddiasında bulunmamakla birlikte bazen kendi adlarına hutbe okutmuş ve para bastırmış kürdistan hükümdarları hakkında,
üçüncü safha; kürdistan ın diğer beyleri ve hükümdarları hakkında,
dördüncü safha ise; bitlis hükümdarları hakkındadır.

bitlis hükümdarlarının ünvanları emir veya hakim olarak geçer şerefname yazarı bitlis emiri şerefhan a göre, kürdistan adının bu bölgeye verilmesi çok eski zamanlara dayanır ve dersim ile yöresini kapsar.
1576'da kürtlerin ilk tarihini yazan şeref han'a göre de eyyubiler bir kürt devletidir.
kürt-osmanlı andlaşması'nın mimarı mevlana idris'tir. bu anlaşmayı kabul eden ve gerekli bulan yavuz sultan selim'dir. ikisi de 1520'de maalesef ölmüşlerdir. sultan selim, mevlana idris'e -git kürdistan beylerini ve emirlerini topla, kendi aralarında bir beylerbeyi seçsinler demişti. mevlana idris ise, kürt beylerini çok iyi tanıdığı için kestirmeden bir beylerbeyi sultan'dan istemiş ve bıyıklı mehmet paşa'yı tavsiye ederek bu işi noktalamış idi. diyarbakırlı bir kürt olan bıyıklı mehmed paşa'da beylerbeyi (mirimiran) oldu fakat çok erken gitti ve bundan sonra kürdistan eyaleti başkenti'ne makedonlu komutanlar gelmeye başladı.

evliya çelebi
evliya çelebi 1611 yılında istanbul doğdu. osmanlı gezgini evliya çelebi (derviş mehmed zilli) 1640 lardan başlayarak 50 yılı kapsayan süre içinde seyyah olarak dolaşmış ve gezdiği yerlerde toplumların yaşam tarzlarını ve özelliklerini yansıtan gözlemler yapıp bu bilgileri eserinde aktarmıştır. eseri 10 ciltlik seyahatnamedir. 1682'de mısır'dan dönerken yolda ya da istanbul'da öldüğü sanılmaktadır.
evliya çelebi ünlü seyahatnamesin de kürdistanı anlatırken şöyle diyor; kürdistan; van, hakkari, erzurum, diyarbekir, cizire, imadiye, musul (kerkük te bu vilatyete bağlıydı o dönemde), şarezor ve ardelan dan bağdat a kadar uzanmaktadır.
evliya çelebi, erzurumdaki hınıs kalesi ni anlatırken bu kalenin içinde bin iki yüz hane kürt oturur demektedir.
evliya çelebi, seyahatnamesinde, kürtçeden ve kürtçenin lehçelerinden söz eder. kürtçenin zengin ve kadim bir dil olduğunu; farsça, ibranice ve dericeden ayrı olduğunu vurgular. kürt kültürünün en gelişdiği şehrin ise diyar-i bekir olduğunu yazmış. seyahatnamesine, kürtçe bir kaç şiirde eklemiştir.

kanûnî sultan süleyman
kanûnî sultan süleyman 27 nisan 1495 de trabzon'da doğdu. babası yavuz sultan selim, annesi hafsa hatun'dur. osmanlı padişahı kanuni sultan süleyman'ın frençe kralına yazdığı mektupta kürdistan kelimesini kullanmaktadır.

kanûnî, azamet ve haşmetini ifade eden şu mektubunu, fransa kralı i. faransuvaya yazmıştı :
ben ki, akdenizin ve karadenizin ve rumelinin ve anadolunun ve karaman ve rumun ve dulkadir vilayetinin ve diyarbekirin ve kürdistanın ve azerbaycanın ve acemin ve şam ve halebin ve mısırın ve mekkenin ve medinenin ve kudüsün ve bütün arap diyarının ve yemenin ve ecdadımın fethettikleri daha birçok diyarın sultanı ve padişahı sultan bayezid han oğlu sultan selim han oğlu sultan süleyman hanım; sen ki frençe vilayetinin kralı françeskosun...

idris-i bitlisî
15. yüzyıl osmanlı âlim ve devlet adamlarından idris-i bitlisî adından da anlaşılabileceği gibi bitlis te doğdu, fakat doğum târihi belli değildir. idris-i bitlisî nin babası soylu kürt ailelerinden alim ve mevlânâ şeyh hüsâmeddîn ali bitlisî ydi. akkoyunlu sultanı uzun hasan ın dîvânında uzun zaman nişancılık (padişah divanı üyeliği) yaptı. şah ismail, tebriz i fethederek akkoyunlu devletini yıkınca idris de osmanlı sultanı ikinci beyazıd han tarafından istanbul a dâvet edildi. idrisi, osmanlı ülkesine gidip istanbul da ii.beyazıd la görüştü. padişah bu kürt din âlimine büyük saygı gösterip ona önemli vazifeler verdi. arap ve acem kazaskerliğine tâyin etti (osmanlı döneminde mahkemelerin en yetkilisi) ve ondan bir osmanlı târihi yazmasını istedi. o da bu emir gerçekleştirerek 80.000 beyitlik heşt-behişt (sekiz cennet) adında farsça bir eser sunar. idris, osmanlı nın ilk sekiz padişahının hayatını anlatan heşt behişt (sekiz cennet) adlı ünlü eserini yazarak sultan a sundu.
büyük alim şeyh idrisi bitlisi heşt bihiştadlı kitabında şöyle der:
tebriz in fethinden dönüşümüzde yavuz sultan selim bana, kürdistan ın çeşitli yerlerindeki kürd beyleri ve emirleri ile görüşmemi ve onların hepsine, osmanlı bayrağı altında, osmanlı hükumetine boyun eğmelerini söylememi emretti. bu sıralarda kürdistan; tebriz yakınlarından malatya ya kadar, güneyde musul a kadar yayılıyordu. ancak bu yoldaki çalışmalarımız istenilen sonuca ulaşamadı.
yaşadığı asrın ileri gelen âlimlerinden olan idris-i bitlisî nin sohbetlerine pâdişâhlar, devlet ileri gelenleri büyük ilgi gösterirlerdi. bir müddet yavuz sultan selim hanın sohbet arkadaşlığını yaptı. 1520 (h.926) senesinde yavuz sultan selim in vefât ettiği sene vefât etti.

nicolas de nicolay
nicolas de nicolay 1517-1583 yılları arasında yaşamış fransız gezgini, haritacı ve polis şefidir. avrupaya bir çok geziler yapan nicolas de nicolay fransız kralı henri ii tarafından saray coğrafyacısı olarak atanıp türkiyeye yollanır ve 1558 de anaodolu gezisini tamamlar. seyahatlarından birinde ermenistandan bahseder. ermenistanın asya da bir bölgede olduğunu ve bu bölgede ararat (ağrı) dağının olduğunu anlatır. ararat dağının diğer bir adıyla gordian dağı olduğunu yazar. hz. nuh un gemisinin de bu dağın tepesinde yattığını söyler (nicolas de nicolay, 1558, the nauigations into turkie, s. 134).

ferdowsi
935 yıllarında iran ın horsadan şehrinde doğan ve 1026da ölen ünlü fars roman şairi firdowsi (hakim abu al-qasim firdowsi), şahname (shahnama) adlı ünlü eserinde kürt-sasani savaşından bahsetmektedir. ünlü fars şair firdevsi (ferdowsi tousi, firdausi, ferdosi veya ferdusi)), eserinde m.s. 226 yılında kürt kral madîg ile sasani kralı ardeşir i. arasında geçen bir savaşı nakleder (shahnama, volume 6, chapters 61,71,72).
şeref han, şahnamede urfanın kahraman karakteri olarak geçen rüstem bin zal 8217;in (yani zal oğlu rustem) firdevsi nin şahnamesi nde ona rustem-i kürd denildiğini aktarır.

thomas artsruni
9. /10. yüzyılları arasında yaşayan ermeni tarihçisi thomas artsruni nin eserinde korduk (kürdistan) adına rastlamaktayız. thomas artsruni nin aktardığı bir rivayette hz. nuh un gemisinin dünyanın ortası olarak tanımlanan korduk dağlarında karaya oturduğu söylenmektedir. artsruni nin aktardığı bu rivayet çevirenin notuna göre eusebius un chronicle sinde de mevcuttur.
thomas artsruninin aktardığı başka bir rivayete veya kendisinin açıklamasına göre zaza adı zaza bölgesine üvey kardeşi esarhaddon tarafından m.ö. 681 yıllarında mahlup edildikten sonar yerleşen asur kralı sennacherib in oğlu sanasar ın adından geliyor (bknz, thomas artsruni, history of the house of the artsrunik, robert w. thomson çevirisi, detroit, sayfa 81, 1985).

kaşgarlı mahmut
kaşgarlı mahmut, 1008'de doğu türkistan'ın kaşgâr şehrinde dünyaya gelmiştir. medreselerde tahsil gördükten sonra kendisini türk dili tetkikatına vakfetmiştir. bu amaçla orta asya'yı boydan boya kat ederek anadolu'ya oradan da bağdat'a gitmiş, divânü lügati't-türk, kaşgârlı mahmut tarafından 25 ocak 1072'de yazmaya başlanmış ve 10 şubat 1074 te bitirilmiştir. kitabın asıl nüshası bu gün ayasofya müzesi'nde muhafaza edilmektedir. kitabın uygurca çevirisi ancak 1978'de yapılabilmiştir. mahmut, kaşgar'a dönmüş ve 1105'de vefat etmiştir.
kaşgarlı mahmut'un 1074'te yaptığı haritada kürtlerin ülkesi arapça olarak erdu'l-ekrad diye kaydedilmiştir ki bu kürtlerin memleketi anldıbına gelir. fakat en azından selçuklular ve osmanlılar döneminde kürtlerin ülkesi için kürdistan adının kullanıldığını biliniyor.

yakut ibn hamavi
ünlü suriyeli arap coğrafyacı yakut ibn hamavi 1179-1229 yılları arasında yaşamıştır. aynı zamanda tarihçi, etnografist ve coğrafyacı olan yakut'un mücem ül-buldan adlı eseri coğrafik sözlük olup, tarihsel, biyografik ve kültürel bilgiler içermektedir.
coğrafyacı yakut ibn hamavi eserinde şu an iran ve irak arasında yaşayan feyli kürtleri olarak bilinen halkdan bahseder: feyliler, iran ve irakı ayıran dağlar arasında yaşarlar. üstelik fil kadar büyüktürler diye yazmış.
yakut el hamavi 12. yüzyılda kürt krallığı sophene nin başkenti arsamosata kentinin %25 inin ermeniler tarafından meskun tutulmuş olduğunu yazmıştır. buradan yola çıkarak geriye kalan 70-75% ininde zaza kürtleri tarafından mesken tutulmuş olduğu anlaşılmaktadır. bunun yanısıra ermeni krallarının ermeni asimilasyonuda hesaba katıldığında; ilk kurulduğu yıllarda kürt kenti olduğu da söylenebilir.

marco polo
1254-1324 yılları arasında venedikte doğmuş ve ölmüş olan ünlü italyan gezgin marco polo, batıdan, uzakdoğuya kadar seyahat etmiş ilk batılı olmuştur. yaptığı seyahat, batı dünyasının doğu ve uzakdoğu ile ilk gerçek tanışmasıdır. dünyada ilk dünya turu yapan kişi olarak tanınan polo; ortaçağ ın en büyük gezginlerindendir. polo, büyük cengiz han ın torunu olan moğol kağanı kubilay han'ın sarayını ziyaret etmiş ve daha sonra da onun emrinde 17 yıl çalışmıştır. deniz yolculuğuyla italyadan; akdenize, ordan ortadoğuya geçmiş. sonra iranın güneydoğusundan; çin in , beijing şehrine ulaşmış. daha sonra vietnam, sumatraya, sri lanka, hindistana geçmiş. geri dönerken iran, karadeniz ve son olarakda akdenizi geçip italyanın venedik şehrine 1295 de geri dönmüş. polo'nun yolculuğunu anlattığı kitabı yüzyıllar boyunca avrupalıları aydınlatmıştı.
marco polo, çin e giderken musul da kürtlerle tanışmış. ünlü gezgin, kürtler ve kürdistan hakkında öğrendiği değerli bilgilerini kitabında aktarmaktadır. 1272 de marco polo ;musul krallığı adlı bölümde şöyle yazmıştır: musul un dağlık bölgelerinde kürdler adında bir kavim vardır. bazıları hiristiyan olup jacobit ve nasturi mezhebine mensuplar ve diğerleri muhammadandır (müslüman). ama fena bir jenerasyondurlar; tüccarları yağmalamaktan keyif alıyorlar.
bu eyalete (musul) yakın olan muş ve mardinde kürtlerin çok kaliteli pamuk ipliği ürettiklerini ve bunlardan bir çok elbise ve kumaş ürettiklerini yazmış. insanların esnaf, zanaatçı ve tüccar olduklarını ve tartar kralına tabi olduklarını yazmış (seyahatlar, i.vi).
ingilizce metni: volume i, chapter v: there is yet another race of people who inhabit the mountains in that quarter and are called curds. some of them are christians, and some of them are saracens; but they are an evil generation, whose delight is to plunder merchants. [near this province is another called mus and merdin, producing an immense quantity of cotton, from which they make a great deal of buckram and other cloth. the people are craftsmen and traders, and all are subject to the tartar king.
polo bu sefer persia nın büyük bir ülke olduğunu ve içinde sekiz krallık barındırdığını yazmış. bu krallıklar arasında kürdistan adınıda saymaktakdır.
ingilizce metni: volume i, chapter xv: now you must know that persia is very great country, and it contains eight kingdoms. i will tell you the names of all. the first kingdom is that at the beginning of persia and it is called casvin; the second is further to the south, and is called curdistan; the third is lor; the fourth suolstan, the fifth istanid; the sixth serazy; the seventh soncara; the eigth tunocain which is at the further extremity of persia.

hamdullah al-mustaufi al-qazwini
iranlı islami yazar hamdullah al-mustaufi al-qazwini, tahran, kazvin'de doğarak yine aynı yerde 1340'da ölmüştür. hamdullah al-mustaufi al-qazwini kozmografya ile coğrafyaya meraklı bir bilgin olarak derlediği nuzhat al-qulub (nezhetü'l kulub) başlıklı farsça eserini 740 (1339-1340) yılında tamamlamıştır. çeşitli kaynaklardan toplanan bilgiler ile meydana getirdiği nuzhat al-qulub (kalbin gezisi) adlı eserinde kürdistandan ve kürdistan ın 16 eyalete ayrıldığınından bahsetmektedir.