fyodor dostoyevski yeraltından notlar

"Huzur
içinde yasayıp debdebeyle ölmek!" Bundan daha güzel ne vardır! Salıverdiğim göbeğimi, üç
kat olmus gerdanımı, rezilcesine havaya diktiğim burnumu görenler: "Bakın su kalantor
herife! Olunca böyle olmalı!" derlerdi. Siz ne derseniz deyin, baylar, yasadığımız su olumsuz
çağda böyle hos sözleri isitmeyi kim istemez!
VII
Fakat bunlar tatlı düslerden baska nedir ki? Lütfen söyler misiniz, insanların gerçek
çıkarlarını bilmemeleri yüzünden kötülük yaptıklarını ilk kez kim ortaya attı, kim böyle
akıllıca bir söz etti? Sözüm ona, insanoğlunun kafası aydınlanır, gerçek çıkarları gözlerinin
önüne serilirse burnunu kirli islere sokmaktan geri durarak, bir anda soylu, temiz yürekli biri
olur çıkarmıs. Bunun nedeni de aydınlanıp gerçek çıkarlarını yalnız ve yalnız iyilik yapmakta
görmesiymis. Hiç kimse bile bile kendi aleyhine hareket edemeyeceğine göre tek çıkar yol
iyilik yapmakmıs... Hey gidi çocuk; saf, temiz yürekli bebek! Dünya kurulalı beri insanların
yalnızca kisisel çıkarlarına göre davrandıkları görülmüs müdür? Đnsanların bile bile, yani
gerçek çıkarlarını iyice anladıkları halde, bunları ikinci plana itip kimsenin zorlamadığı baska
yollara, bir sürü karısık, tehlikeli islere atıldıklarını gösteren milyonlarca örneğe ne demeli?
Evet, insanlar kendilerine gösterilen yolun tam tersine, canlarının istediği yöne yürümüsler;
akıl almaz, çetin, neredeyse karanlık yollarda yürümek için direnmislerdir. Dik kafalılık,
direnmek onlara çıkarlarından daha tatlı geliyor, anlasılan... Çıkar! Nedir bu çıkar denen sey!
Đnsanoğlunun çıkarının nerede olduğunu kesinlikle belirtebilir misiniz? Biri tutar, çıkarını,
kendisi için iyilik değil de kötülük istemekte görürse, hatta böyle yapmak zorunda kalırsa,
buna ne demeli? Ya bir de her zaman böyle olursa, o büyük kuralın ne değeri kalır? Ne
dersiniz, böyle bir sey olabilir mi? Gülüyorsunuz, demek? Gülün, ama önce su sorumu
yanıtlayın: Đnsanoğlunun çıkarları tam olarak sayılmıs mıdır? Aralarında hiçbir
sınıflandırmaya girmeyenler, giremeyenler yok mudur? Bildiğime göre, okuyucularım,
insanların çıkarlarıyla ilgili listeyi istatistik rakamlarıyla ekonomik formüllerden ortalama bir
hesapla çıkarmıssınız. Sizin çıkarlar listenizde refah, zenginlik, özgürlük, rahatlık gibi seyler
var; bunlara açıkça, bile bile sırt çeviren biri çıksa siz -elbette ben de- onu kara cahilin, zır
delinin biri olarak görmez miyiz? Ne tuhaftır; istatistikçiler, bilginler insanoğlu için birtakım
hesaplar yaparken çıkarlardan birini her seferinde gözden kaçırırlar, hatta bunu yanlıs
biçimiyle hesaba katarlar; oysa her sey bu çıkara dayanmaktadır. Tutup bu çıkarı da
listemize eklesek ne olurdu sanki! Asıl felaket, bu anlasılması güç çıkarın hiçbir
sınıflandırmaya girmemesi, hiçbir listeye sokulamamasındadır.
Bakın, benim bir dostum var... O, yalnız benim değil, sizin de dostunuzdur, beyler; onunla
dost olmayan yoktur! Bu kisi bir ise baslamadan önce akıl, mantık yollarına göre nasıl
davranması gerektiğini açık, tumturaklı bir dille anlatır size. Bununla da kalmaz, bir insanın
normal, gerçek çıkarlarından coskuyla, tutkuyla söz ederek, ne kendi çıkarlarını, ne de erdem
denen seyi anlamayan miyoplarla acı acı alay eder. Arkasından bir çeyrek saat bile geçmez
ki, ortada değisiveren bir durum, bir sebep yokken, bütün çıkarlarını hiçe sayan bir
içgüdüyle, eskisinin tam tersi bir yol tutar; artık ne mantık kuralları kalmıstır, ne kendi
çıkarları, ne de baska bir sey... Sunu da ekleyeyim, "dostum" demekle genel bir anlam
kastettiğim için, bu döneklikte yalnızca bir kisiyi suçlamak biraz zordur. Bakın size ne
söyleyeceğim, beyler: Acaba insana en üstün çıkarından daha değerli gelen bir sey, ya da
(mantık çerçevesinde kalmak için) son derece yararlı, (demin hiçbir listeye girmediğini
söylediğim) baska bir çıkar yok mudur? Bu öyle bir çıkar olsun ki, bütün öbür çıkarlara göre
daha ön planda, daha çekici gelsin insana; bu en büyük, en değerli çıkarı elde edeblmek için,
insanoğlu, gerekirse her türlü kuralı hiçe sayarak, mantığa, onura, huzura, refaha, kısacası
bütün güzel ve yararlı seylere aykırı düsen bir yol tuttursun.
- Demek ortada yine bir çıkar var, diye sözümü keseceksiniz.