kadim kürt uygarlığı

komagene kürt krallığı

kommagene (komajen) krallığı m.ö. 162 - ms 72 yılları arasında anadoluda bugünkü adıyaman ili cıvarlarında kürtler tarafından kurulmuştur. nemrud dağı kürt krallığının en önemli merkezi, başkentiydi. kral nemrud kürd olup adıda kürtçedir. nemrud kelimesi kürtçedeki “nemir” veya “nemird” kelimesinin türkçeleşmiş şeklidir ve “ölümsüz” demektir. kürtlüğün tüm kriterlerini üzerinde taşıyan yuvarlak tepe, örnek inşa planları ve karmaşık renkli duvarlarıyla dizayn edilmişti. kürtler'in tüm tarih, gelenek, görenek ve kültür mirasları kürtçe'nin derinliklerinde gizlidir. kürtlerin ataları olan kommageneler döneminde bölgede barış ve huzur hüküm sürmüştür. yazılı belgelerde mö. 850 yılında görülen krallığın ismi o dönemlerde “kummu” veya “kummuhu” olarak geçer. yüzyıllardır ışık anadoluya tanrılar dağı nemruddan doğar ve tüm dünya uygarlığa uyanır.

kommagen kralı bir keresinde asurlulara başkaldırır. asur kralı sargon kommagenleri yener ve yenilen asi kralı: “tanrılardan korkusu olmayan tanrısız bir adam bu. sadece kötü planlar yapan bir hilekar,” diyerek suçlar. kral sargon’un nitelemesi fazlasıyla öznel görünebilir. ancak sargon sözlerine söyle devam eder: “karısını, oğullarını ve kızlarını, malını ve hazinelerini aldım ve son olarak halkını aldım ve onları mezopotamya’nın güneyine (bugün irak) sürdüm.” anlaşılan, yerleşik halkları yurtlarından topraklarından sürmek o zamanlarda da uygulanan bir yöntemdi.

komagenenin tarihi eserleri:
adıyaman şehrinde bulunan nemrud 2150 metre yüksekliğinde ve bütün bölgeye hükmedercesine durmaktadır. toros sıradağlarına aittir. gündoğumu ve günbatımının tüm ihtişamıyla izlenebildiği bu tepede, kommagene (komajen) kralı 1. antiochos kendisi için görkemli bir anıt mezar, mezar odasının üzerine kırma taşlardan oluşan kutsal alanlar inşa ettirmiştir. kral 1.antiokhos'un (tanrılar dağı) nemrud dağına yaptırdığı görkemli kutsal alan, kendi heykeli ve herbiri 9 m yüksekliğindedir.
doğu ve batı teraslarda; sıra halinde dizilmiş blok halinde 8 yontma taşın üst üste oturtulmasıyla oluşturulan 8-10 metre yüksekliğinde muhteşem heykeller, kabartmalar ve yazıtlar bulunmaktadır. heykeller, bir aslan ve bir kartal heykeliyle başlar ve aynı düzende son bulur. hayvanların kralı olan aslan yeryüzündeki gücü, tanrıların habercisi olan kartal ise göksel gücü sembolize eder.

kurduene krallığı

ksenefonun “kardukhi” dediği kürdler tarafından korduene krallığı adında kurulmuş bir krallık vardı. bu krallık hakkari ve diyarbakır arasında kurulmuştu. korduene krallığı kürt prensleri tarafından yönetiliyordu. ksenefonun dediğine göre bağımsız yaşayan bir halkdı ve akamenid kralına bağlı değildiler. m.ö. 1.yüzyılda ise ermeni olduğu ileri sürülen kral ii tigranes tarafından korduene (kürdistan) feth edilmiştir. kral tigranes, kurduene kralı zarbienus’u da suikast düzenleterek öldürtmüştür.

yunanlı tarihçi plutarch, kürdistan kralı zarbienus’un ermenistan kralı tigranes’in baskısına karşı ittifak için roma konsolosu appius claudius yoluyla roma generali lucullusla gizlice irtibata geçtiğini aktarmış. fakat bu durumdan haberdar olan tigranes, kürt kral zarbienus, karısını ve çocuklarını romalılar ermenistana girmeden önce suikast düzenleterek öldürtmüş.

m.ö. 74’de roma generalliği ve konsolosluğu yapan lucullus düşüncesiz olmadığı için kürdistana girdiğinde zarbienus onuruna cenaze törenleri düzenletmiş. zarbienus için düzenlenen defin töreninde kraliyet elbiseleri, altın ve tigranes’den alınan kalıntılarla süslenmiş. lucullus kendi elleriyle süslenmiş cenazeyi kralın akrabalarıyla parfüm dökerek ateşe vermiş. arkadaşlarına katılarak zarbienus’un adına içerek; zarbienusu arkadaş ve de romalıların müttefiki olarak anlatır. lucullus, kürt kral zarbienus anısına da masraflı büyük bir anıt yapılmasını emreder. kral zarbienus’un sarayında çok hazine bulunmuş; altın, gümüş ve üç milyon kova mısır. böylece romalı askerlere bolca mısır temin edilmişti. lucullus kamu hazinesinden tek kuruş almadığı için de takdir edilmişti. böylece savaşın masrafı kendiliğden de karşılanmıştı. (plutarch/hayatlar/lucullus, bölüm 36)

ermenistan kralı tigranes kurduğu “tigranocerta” (diyarbakır, silvan) adındaki şehre adiabeni, asur, gordyeni ve kapadokyalıları yerleştirmiş. adiabene krallığı güney kürdistan krallığıdır. gordyeniler gordyene/kurduene krallığının kürtleridir. bu şehirde grekler ve kilikyadan getirilip yerleştirilmişlerde varmış. tigranes bu insanların yerleşim yerlerini darmadağan ederek sakinlerini zorla tigranocertada yaşamaya mecbur bırakmış.

modern ermeni tarihçilerinden nicholas adontz (armenia in the period of justinian, 1970) ve cyril toumanoff (studies in christian caucasian history, 1963)‘un görüşlerini de kısaca not etmek gerek. toumanoff, lokal “kardukhi hanedanlıkları”ndan, bir “gordyene krallığı”ndan ve “korduene prensleri”nden, 298 yılından sonra onbeş kalesi bulunan korduene prensliğinde/devletinde roma kontrolünden sözeder (a.g.e., s. 181-182).
adontz, tigran’ın ordusundaki etnik gruplar arasında “gordyen’ler”i de sayar (s. 318), modern kürtler’in atalarının “kurti”ler olduğunu söyler. kürtler kral tigranesin ordusunda yer alıp birçok yerleşim yerini o dönemlerde hakimiyeti altına almıştır. bunlar mezopotamya, azerbaycan, suriye, kapadokyadır. kürtlerin orduda yer alması sayesinde ermeni kral i̇mparatorluğunu genişletebilmiştir. kral tigranesin kürt olduğuna dair iddialarda vardır.

daha sonra ise korduene krallığı m.ö 55 yılında roma imparatorluğunun bir eyaleti oldu ve 384 yılına kadar 4. asır roma hakimiyetinde kaldı.

sophene krallığı
m.ö. 63 kürdistan – kürt krallıkları sophene (zaza) & corduene

sophene krallığı dicle ve fırat nehirlerinin arasından kurulmuş bir krallıktır. ermenistan krallığının güneybatısında olan sophene krallığı bir çok kere ermenilerin, perslerin ve romalıların hakimiyetine girmiştir.
roma imparatoru diocletian tarafından feth edilen sophene krallığı, zaza kürtlerinin coğrafık yerleşim yeriyle kesişmektedir. bu sophene krallığının zaza kürtleri tarafından kurulmuş olduğu tarihçiler tarafından söylenmektedir.

sophene (şupan, supani) krallığı, m.ö. 95’te büyük ermenistan (doğu ermenistan) kralı olan ii. tigran tarafından devrildi. m.ö. 95 yılında tahta çıkan ve ‘büyük’ ünvanı taşıyan tigran’ın ilk işi küçük sophene krallığını fethetmek oldu. o tarihe dek bağımsız olan sophene de ilhak edildi ve ermenistana bağlandı. ermenice’de tsophk adıyla bilinen sophene krallığı bugünkü elazığ-dersim bölgesine tekabül ediyordu. o dönemde sophene kralı olan artanesi tahttan indirdi. artanes, zariadres’in soyundandı. (plutarch, lucullus, bölüm xxi), (strabo xi. 532)

zariadres i sophene kralıydı. m.ö 201 yılında büyük antiochus büyük ermenistan ve sopheneyi ermeni iddia edilen generaller artaxias ve zariadresle beraber feth eder. antiochus, zariadresi sophene valise olarak atar. antiochus’un romalılara karşı m.ö 201 yılında yenildigi magnesia (manisa) savaşında, artaxias ve zariadres ayaklanır. roma fethiyle artaxias büyük ermenistanı, zariadres de sophene krallığını bağımsız olarak yönetmeye başlarlar. kral zariadres’in yaptıklarına bakıldığında zaza kürdü olduğu izlenimi vermektedir. zariadres (zareh) kelimeside kürtçeden kaynaklanabilir. zar kelimeside kürtçe ve zazaca’da “sarı” demektir.

bazı kaynaklara göre urartu kralı menua’nin bölgedeki fetihlerini anlatan bagin’deki yazıtta dersim ve elazığ yörelerine supani denmektedir. bu adın sonraları sofene (sophene) şekli altında yaşadıgını görmekteyiz.

zaza kürtlerinden pers kralı darius da bahsetmektedir.