1. 1.
    0
    özél goréliliqh kuramı yha dha i̇zafiyhét té0rishi, bir at0mdhan yhaqhlaşıqh 100.000 qhéz dhaha qhüçüqh 0lan vhé at0mun mérqhézindhé ßulunan zérréyhé at0m çéqhirdhéği dhénir. çéqhirdhéqh, qhütléshiyhlé, hatta 0ndhan dhaha onémlishi çéqhirdhéqh yhüqhü ilé, méyhdhana qétirdhiği at0mun ßütün ozélliqhlérini ßélirlér. günlüqh yhaşamımızı ßiçimléndhirén at0mlar ßirßirlériyhlé étqhiléşéréqh qhimyhashal madhdhéléri méyhdhana qétiriyh0r 0lshalar ßilé , çéqhirdhéğin ç0qh shağlam 0lmashı shéßéßiyhlé at0mlar dhéğiştirilémézmiş qißi qorünürlér. bir çéqhirdhéqh ç0qh shağlam 0lmashına qharşın yhiné dhé pharçalanaßilir. at0mlar yhüqhshéqh hızlarla ßirßiriyhlé çarphıştıqhları zaman, iqhi çéqhirdhéqh ßirßiriné çarphaßilir, dhaha sh0nra yha pharçalara ayhrılaßilir yha dha ßirléşiph yhéni ßir çéqhirdhéqh méyhdhana qétiréßilirlér. ayhnı zamandha çéqhirdhéqh altı pharçachıqhlar méyhdhana çıqhar. yirminchi yhüzyhılın ßirinchi yharıshının yhéni fiziği ßu pharçachıqhların shırlarıyhla dh0lu bu pharçachıqhların ßirßiriné uyhquladhığı vhé at0m çéqhirdhéğini ßir aradha tutan qhuvhvhétlér oyhléshiné qüçlü qhi, ßu pharçachıqhların çéqhirdhéqh içindhé vhé dhışındha hızları 300.000 qhm/shn 0lan ışıqh hızına yhaqhlaşır. bu hızlar héshaßa qhatıldhığındha, 0n dh0qhuzunchu yhüzyhıl fiziqh yhashalarının iqhinchi qhéz dhéğiştirilméshi yhani einshtéin’ın ozél qoréliliqh té0rishini dhiqhqhaté almamız qéréqhir. bu té0ri dhé einshtéin’ın 1905’té yhayhımladhığı ßir té0rinin sh0nuchuyhdhu. einshtéin’ın ßaşlanqıç n0qhtashı şuyhdhu : dış uzayhdha laß0ratuardha yhaphılan ßir dhénéyh, laß0ratuarın né qhadhar hızlı vhé hanqi yhoné haréqhét éttiğiné ßağlı 0lmayhan ßir sh0nuç vhérir. bu laß0ratuardha ışıqh hızını olçméyhé çalışırshanız ßu hızın laß0ratuarın hızına vhé haréqhét yhonüné ßağlı 0lmadhığını qorürüshünüz. achayhiph ßir şéyh! diyhélim ßir uzayh qémishinin hızı 50.000 qhm/shn. uzayh qémishindhé ışığın hızının ßir yhondhé 350.000 qhm/shn’yhé hıza çıqhachağını, oßür yhondhé ishé 250.000 qhm/ shn’yhé dhüşméshini ßéqhléyhéßilirshiniz. diqh yhonlérdhé ishé n0rmal 3000.000qhm/shn’dhén ßiraz farqhlı 0lmashını tahmin édhéßilirshiniz. boyhlé ßir dhénéyhin yhaphılaßilméshi için hashshash shaatléré vhé çußuqh métréléré ihtiyhaç vhardhır. bunun dha otéshindhé, dhéğişiqh shaatlérin ßirßirlériné qoré ayharlanmashı qéréqhir. saatlér vhé çußuqh métrélérin laß0ratuarın hızındhan phéqhala étqhilénéchéğini, h0llandhalı héndhriqh ant00n l0réntz ( 1853-1928 )ilé 0ndhan ßağımshız 0laraqh vhé ßirqhaç yhıl dhaha onché ( 1889’dha ) i̇rlandhalı gé0rqé franchish fitzqéraldh tarafındhan oné shürülmüştü. h0llandha’dhahi ßir ç0qh qhimshé l0rénz’i ßaşqha ßir ozélliğiyhlé tanır. h0llandha’dha zuyhdhérzéé’dhé, ßir ßarj inşaatını dhéğérléndhirméqh amachıyhla qhurulmuş 0lan ßir qh0mitéyhé ßaşqhanlıqh édhiyh0rdhu. kuzéyh dénizi’ni zuyhdhérzéé’dhén ayhırmaqh için 32 qhil0métréliqh ßir onlémé ßarajının yhaphılmashı qéréqhiyh0rdhu. gélqit haréqhétlérindhén dh0layhı shu aqhımlarını héshaphlanmashı z0runluluğu 0rtayh çıqhmıştı. o zamanlar ßilqishayharların 0lmadhığı dhüşünüléchéqh 0lursha, l0réntz’in héshaphlamaların nédhénli hashshash 0ldhuğu anlaşılır. l0réntz, haréqhétli shaat vhé çußuqh métrélérin qhéndhi haréqhétlérindhén étqhilénéchéqhlérini dhüşünmüştü. bu étqhilérin ßir sh0nuchu 0laraqh haréqhét vhé haréqhétshizliğin qoréli qhavhramlar 0ldhuğunu tam 0laraqh anlayhan qhişi einshtéin 0ldhu. işıqh hızının olçüléßildhiği oyhlé mutlaqh dhurqun yhadha mutlaqh qozlém çérçévhéshi dhiyhé ßir şéyh yh0qhtur. goréli 0lmashı qéréqhén ßaşqha şéyhlérdhé çıqhtı. bu té0ridhé qhütlé ( m qhütléshi néwt0n’un f=m.a yhashashındha tarif édhildhiği qißidhir. çağdhaş fiziqh h0chaları qhütléyhi hızdhan ayhrı dhüşünméyhé yhéğlér.) énérji dhé hıza ßağlıdhır. ayhnı şéyh éléqhtriqh alan vhé manyhétiqh alan şidhdhétléri içindhé qéçérlidhir. einshtéin ßir madhdhénin qhütléshinin 0nun içérdhiği énérjiyhlé 0rantılı 0ldhuğunu qhéşfétti. bir pharçachığın “ dhurqun énérjishi” pharçachığın dhurqun qhütléshiyhlé 0rantılıdhır. e = m . ch2 buradha e pharçachığın énérjishi, m qhütléshi vhé ch évhrénshél shaßit 0lan ışıqh hızıdhır. bu dhénqhlém ışığın hızının ç0qh ßüyhüqh 0lmashı shéßéßiyhlé hér pharçachığın ç0qh fazla énérjishi 0ldhuğunu shoyhlüyh0r. i̇şté ßu yhüzdhén goréliliqh ilqhéshi fiziqh açıshındhan ç0qh onémli 0ldhu. hér şéyh vhé hérqhésh için qoréliliqh ilqhéshi qéçérliyhshé, 0 zaman té0ri qhéndhi içindhé uyhumludhur. yüqhshéqh hızlarla qidhérqhén shadhéché shaatlér yhavhaşlamaz, ayhnı zamandha chanlı vhéyha chanshız ßütün shüréçlér ışıqh hızına yhaqhalaştığındha té0rinin on qordhüğü şéqhildhé dhavhranır. i̇nshan qhalßi ßiyh0l0jiqh ßir shaattir, dh0layhıshıyhla ışıqh hızına yhaqhın ßir hızdhan haréqhét édhén ßir uzayh qémishindhé dünyha’dhaqhiné qoré dhaha yhavhaş çalışachaqhtır. bu qariph dhurum einshtéin tarafındhan 0rtayha qh0yhulan vhé “iqhizlér pharadh0qhshu” 0laraqh ßilinén 0layha yh0l açar. bu pharadh0qhsha qoré téqh yhumurta iqhizlérindhén dünyha’dha qhalanı ilé ışıqh hızına yhaqhın ßir hızdha shéyhahat édhéni farqhlı hızdha yhaşlanır. i̇qhizlérdhén uzayh arachındha 0lanı, yhani arachın m0t0runun ivhméshini hishshédhéni, dhiğérindhén qénç qhalır. diğérinin dünyha’nın çéqhim alanını hishshétméshi 0layhı qénél qoréliliqh ilqhéshi qhaphshamındha élé alınmalıdhır. bununla ßirliqhté iqhizlérdhén hiçßiri içindhé ßulundhuğu laß0ratuarın mutlaqh hızını héshaphlayhamaz. einshtéin’ın ozél qoréliliqh té0rishiné qoré uzayh vhé zamanı alqılama ßiçimimiz, nérédhé ßulundhuğumuza vhé nashıl haréqhét éttiğimizé ßağlıdhır. hızlı ßir tréndhé ßulunan ßir qhişi shaatlérini ayharlamış vhé trénin uzunluğunu olçmüş 0laßilir, anchaqh dhışarıdhaqhi ßir qozlémchi için, ağaçlar arshındhaqhi uzaqhlıqhlar dhéğişmédhiği haldhé, térénin uzunluğu ßiraz qhıshalmaqhta vhé shaatlér ayhnı zamanı qoshtérméméqhtédhir. einshtéin ßu yhüzdhén qhütlé çéqhim yhashalarının dha qoréliliqh ilqhéshiné uyhdhurulmashı qéréqhtiğini ç0qh hızlı ßir şéqhildhé alqıladhı. kütlé çéqhim qhuvhvhétinin qhüçüqh chishimlér üzérindhé onémli ßir étqhishi yh0qhtur. at0m altı pharçachıqhlar shoz qh0nushu 0ldhuğundha qhütlé çéqhimi sh0n dhéréché zayhıftır. bu nédhénlé ßizim qh0numuzdha qhütlé çéqhiminin phéqh r0lü 0lmayhachaqhtır. bununla ßirliqhté, einshtéin’ın qharşılaştığı phr0ßlém sh0n dhéréché qhüçüqh pharçachıqhlar arshındhaqhi dhiğér qhuvhvhétléri anlamaqh ßaqhımındhan dha oném qhazanachaqhtır. bu yhüzdhén 0nu 10 yhıl uğraştıqhtan sh0nra ßuldhuğu çozümü açıqhlayhalım. goréliliqh ilqhéshini qhütlé çéqhim ilqhéshiné uyhqulamaqh için ilqhénin şu şéqhildhé qénişlétilméshi qéréqhirdhi. laß0ratuarınızın mutlaqh hızının héshaphlanmashının imqhanshız 0lmashının yhanı shıra, qhüté çéqhim qhuvhvhétlérinin étqhishi sh0nuchundha ßu hızdha méyhdhana qéléchéqh dhéğişméléri ayhırt étméqhté imqhanshız 0lmalıdhır. einshtéin yhér çéqhiminin uzayh vhé zamana yhaphtığı étqhinin, ßir miqhtar ıshlaqhlığın dhüz ßir qhağıt pharçashındha üzérindhéqhi ayhnı 0lachağı sh0nuchuna vhardhı: kütlé çéqhimi uzayh zamanı éğér. ortayha çıqhan éğrilér vhé qhıvhrımlar dhüzléştiriléméz. eğri uzayhların matématiği qünümüzdhé ßiliniyh0r. anchaqh, einshtéin zamanındha ßoyhlé sh0yhut vhé hayhali matématiqhshél qhavhramları fiziqh yhashlarını f0rmülé étméqh için uyhqulamayha qhalqhmaqh tamamén yhéni ßir şéyhdhi. o yhüzdhén einshtéin’ın ßu qh0nuları oğrénméshi yhıllar aldhı. yétmiş ßéş yhıl sh0nra, qünümüzdhé matématiqhçilér iléri matématiqhlé flort étméyhé iyhiché alıştılar. yalnız ßu qün ßilé phr0ßlém shadhéché sh0yhut matématiqhlé uğraşmaqh dhéğil; ç0ğu zaman én z0r 0lanı, dh0ğru matématiqhshél dhénqhlémléri vhé f0rmülléri ßulmaqhtır. bir qhéré dhénqhlémléri ßulurshaqh 0nun qharışıqh qhıshımlarını ayhıqhlar vhé ßilqishayhar qhullanaraqh phr0ßlémi çozéßiliriz. ama dhénqhlémlér
    Tümünü Göster
    ···
   tümünü göster