şöyle düşünelim panpa; şimdi bu "iyi-kötü" kavramı tamamen biz insanlara özgü bir kavram. keza ahlak, etik kavramları da öyle. buna karşın ilahi plan, evren, tanrısal varlık, ahiret vs insanı aşan şeyler ve insana ait kavramlarla biz bunları ifade etmeye çalışıyoruz ve insan zihni ikilik, zıtlık temeline göre hareket ettiği için her haltı mutlak iyi veya mutlak kötü olarak algılıyoruz. dolayısıyla mesela tanrıdan gayrısına secde etmeyen iblisi "mutlak kötü" konumuna koyuyoruz. lakin bir yandan da her şeyi var eden tanrının yarattığı her şeye hakim olduğunu, her şeyin bir amacı olduğunu, her şeyi tanrının yazdığını, her şeyin tanrının planı dahilinde ilerlediğini söylüyoruz. bu durumda bizim ürettiğimiz "iyi-kötü" kavrdıbını rafa kaldırıp bu deccal, iblis, melek vs kavramlarını "ilahi plan" ve "kader" bağlamında ele aldığımızda bambaşka bir gerçeklikle karşı karşıya kalıyoruz.
iblisi ele alalım mesela. yaptığı şey ademe secde etmemek. bir bakıma yaptığı şey tanrıdan gayrısına secde etmemek değil midir? şimdi bu hareketi "kibir" hissiyle yorumlamak var bir de "tevhit" kavramıyla yorumlamak var. öyle değil mi? veya dediğin gibi deccali, geçmişteki zalim firavunları vs ele alalım. bunların aksi yönde davranmaları mümkün mü? neticede tanrının bir "kıyamet planı" var ve bu planın işlemesi için deccalin bizim "kötülük" olarak kodladığımız davranışları sergilemesi lazım. bir bakıma deccal tanrının planı için kendisine verilen vazifeyi yerine getirecek diyemez miyiz?
belki de cennet ve cehennem dediğimiz şey bize anlatılan gibi mutlak azap, mutlak refah, huriler, ateş kazanları vs gibi şeylerle alakalı değildir. belki de evrende her şey belirli bir amaca hizmet ediyordur. bizim bilemeyeceğimiz, idrak edemeyeceğimiz bir amaca...