Erzurum Kongresi

23 Temmuz 1919 da Erzurum'da köy medresesine benzer küçük bir binada muhtelif kimselerin katılımıyla bir toplantı yapıldı. Bu kimseler Şark Vilayetlerinin temsilcileriydi. Bunlar muhtelif kimselerden teşekkül etmişti. Aralarında eskiden mebusluk yapanlar, hocalar, büyük memurlar, Kürd kabilelerinin liderleri, Subaylar vardı. Kongre millet adına açıldı. ilk görüşme edilen mesele kongre başkanlığı oldu. Bu sırada azalardan biri kalkıp delegelere; "Mustafa Kemal'in doğu bölgelerinden hiç bir yerinden şimdiye kadar mebus seçilmemesine rağmen kongreye başkanlık etmesinin doğru olup olmadığı" hakkında fikirlerini beyan etmelerini istedi. Bu temsilci hemen susturuldu. Mustafa Kemal ezici çoğunlukla kongre başkanı seçildi. Kongre 14 gün devam olarak toplandı. Görüşmeler çok elektrikli cereyan ediyordu. Kongre bazı kararlar aldıktan sonra dağıldı. Bunların başlıcaları şunlardı:

“Millet bölünmez bir bütündür. Ayrılık kabul etmez. Bütün Şark Vilayetleri her işgale karşı konulmasında ve yabancı müdahaleye karşı durulmasında kararlıdır, istanbul Hükümeti milletle beraber olmayı geri çevirir, onu yabancı saldırılardan korumazsa iş bu dereceye vardığında memleketin işlerini idare edecek geçici bir hükümet hemen kurulmalıdır.”

Bu kararlar açık bir şekilde gösteriyor ki, onlar henüz Sultan Vahdeddin'e yani Halifeye bağlı olduklarını gösteriyor, onun biatını boyunlarında taşıyorlardı. Bu kongre, geniş yetkiler verilen bir Tenfiz Komitesi seçilmesine karar verdi. Bu komitenin vazifesi, kongrenin aldığı kararları uygulamaktı. Mustafa Kemal bu komitenin başkanlığına getirildi. Bu kararlar hemen millete duyuruldu. Birer sureti Avrupa Devletlerine gönderildi. Sonra Sivas Kongresinin yapılması kararlaştırıldı.

istanbul hükümeti Erzurum Kongresini duyunca bir beyanname/bildiri neşrederek suretlerini gazetecilere verdi. Dünya gazeteleri bunu alarak naklettiler. Bunda şöyle deniyordu:

“Anadolu'da bazı kıpırdanmalar var. Nizamı ve Anayasayı sarih bir şekilde ihlal eden toplantılar yapıldı. Bu toplantıların kanunî ve Parlamento sistemine uygun olduğu söyleniyor. Hakikatte ise bunlar kanuna ve Parlamentoya aykırıdır. Bunun için askerî ve sivil kuvvetlerin bunları kökünden kazımaları ve en şiddetli bir tarzda asileri ezmeleri gerekir.”

Hükümetin neşrettiği bu Beyanname Erzurum'daki makamlara ulaştı. istanbul Hükümetine şunu yazdılar:

“Parlamentonun toplanması zarurî meselelerdendir. Eğer Parlamento toplansaydı bu çeşit toplantılara lüzum kalmazdı.”

Hükümet meseleyi ehemmiyetle inceledi ve seçimler için gereken hazırlık yapılmadan Meclisi feshettiğinden dolayı Anayasanın metnine muhalefet ettiği kanaatine vardı. Fakat bununla beraber Anadolu'daki harekatın önüne geçmek için acil tedbirler almaya çalışıyordu. Hükümet açık bir şekilde sadık olanlardan başkasının alınamayacağı bir ordu kurmayı kararlaştırdı. Bu ordu kuruldu ve Anadolu'ya gönderilmesi işi tamamlandı.